ژیانی شیعری و دونیا بینی فەرەیدوون موشیری

ئا: مستەفا زاهیدی

زۆربەی زۆرمان فەرەیدوون موشیری بە شیعری كۆڵان (كوچە)ەوە دەناسین. شیعرێك كە بەس بوو بۆ ئەوەی ئەم شاعیرە ناوبانگێك دەربكات و وەك شاعیر بناسرێت.
موشیری ٢٢ی سێپتەمبەری ١٩٢٦ ، واتە رێك ئەو كاتەی رەزاشای پەهلەوی تاجی پاشایەتی لەسەرنا لە شەقامی (عەین ئەلدولە)ی تاران و لە بنەماڵەیەكی وڵاتپارێز و لایەنگری شیعر و ئەدەب لە دایكبوو. باوەگەورەی فەرەیدوون لە بەرەی باوكیەوە یەكێك بوو لە سەردارەكانی نادرشای ئەفشار و لە سەردەمی پاشایەتی نادرشادا ئەركی بەڕێوەبردنی هەمەدانی پێ سپێردرابوو و دوای تەواو كردنی ئەركەكەی هەر لەو شارە مایەوە. باوەگەورەی لە بەرەی دایكیەوە، میرزا جەوادخان موئتەمەن ئەلمەمالك، یەكێك بوو لە شاعیرەكانی سەردەمی ناسری. باوكی فەرەیدوون، ئیبراهیم موشیری ساڵی ١٨٩٦لە هەمەدان لە دایكبوو. ئیبراهیم موشیری هێشتا گەنج بووە چۆتە تاران و ساڵی ١٩٢٠ لە دایرەی بەرید (پۆستە) دەستی بە كار كردوە و هەر لەوێ ژیانی هاوسەری پێك هێناوە.
فەرەیدوون موشیری لەگەڵ حیكایەتەكانی سەعدی و غەزەڵەكانی حافز و حیماسەكانی فردەوسی گەورە بوو.ساڵی ١٩٣٢كاتی ئەوە هات بینێرنە بەر خوێندن، باوكی لە قوتابخانە ئەدەب لە پشتەوەی مزگەوتی سپەسالار ناوی نووسی و ناردیە مەكتەب ، لەگەڵ سیاوەش كەسرایی هاوپۆل بوو. دوو ساڵ دواتر بەهۆی كاری باوكیەوە روویان كردە مەشهەد. لەو حەوت ساڵەدا كە لە مەشهەد بوون، فەرەیدوون سەركەوتوانە خوێندنی سەرەتایی تەواو كرد و لە ئامادەیی شاهرەزا وەرگیرا. ساڵی یەكەمی ئامادەیی لە مەشهەد خوێند. ساڵی ١٩٤١ بە هۆی هێرشی هاوپەیمانانەوە (لە سەردەمی جەنگی جیهانی دووهەم) و بشێوییەكانی ئەو سەردەمەوە گەڕانەوە بۆ تاران و فەرەیدوون كە هێشتا ساڵی یەكەمی ئامادەیی تەواو نەكردبوو چووە ئامادەیی ئەدیب و ساڵی دووهەمی ئامادەیی چووە ئامادەیی دارئەلفنوون.
وەك چۆن خۆی دەڵێت:” ساڵی ١٩٤١ ئەو كاتەی ئێران تووشی بشێوی ببوو و هێزە هاوپەیمانەكان لە باكوور و باشوورەوە هێرشیان كردە سەر ئێران، ئێمە گەڕاینەوە بۆ ئێران و من هەمدیسان دەستمكردەوە بە خوێندن. ئامادەییم تەواو كرد و دواتر چوومە زانكۆ. هەرچەند لە سەردەمی منداڵیدا بێزاربووم لەوەی وەك كارمەند لە دایرەی حوكمی كار بكەم بەڵام… لە تەمەنی ١٨ ساڵیدا لە وەزارەتی پۆستەو گەیاندن خەریكی كاربووم و ٣٣ ساڵ بەم كارەوە مەشغووڵ بووم. ”
فەرەیدوون موشیری لە تەمەنی ١٨ ساڵیدا هاوكات لە گەڵ خوێندن ، ئەو كاتەی ساڵی ئاخری ئامادەیی بوو لە دایرەی پۆستە و گەیاندن خەریكی كاربوو و بووە بە كارمەند و هەر ئەم سەردەمە بوو شیعری سبەی ئێمە (فردای ما) لە نووسینی فەرەیدوون موشیری لە رۆژنامەی ئێران چاپ بوو. بەڕۆژا خەریكی كار دەبوو و بەشەودا دەیخوێند. كاری دایرە لە لایەكەوەو كاری راگەیاندن و كار كردن لە رۆژنامە لە لایەكیترەوە، لە درێژەی ژیانیدا كێشەی بۆ دروست كرد.
بەڵام موشیری وازی لە كار كردن لە راگەیاند نەهێنا. لە ساڵی ١٩٥٣ وە تا ساڵی ١٩٧٢ بەرپرسی بەشی شیعر و ئەدەبی گۆڤاری (روشنفكر) بوو. ئەم لاپەڕانە كە دواتر ناویان گۆڕا بۆ (حەوت تاری چەنگ) پەرژایە سەر سەرجەم بوارەكانی ئەدەب و كەلتوور، لەوانە خوێندنەوەی كتێب، فیلم، شانۆ، شێوەكاری، شیعر. بەشێكی زۆر لە شاعیرە ناودارە هاوچەرخەكان، بۆ یەكەمجار لە ڕێگای شیعرەكانیانەوە لەم لاپەڕانەدا ناسێندران. موشیری ساڵانی دواتر ئەركی سەرپەرەشتی و چاودێری لاپەڕەی شیعر و ئەدبی گۆڤاری رەش و سپی و ژنی ئەمڕۆی بە ئەستۆ بوو.
فەرەیدوون موشیری ساڵی ١٩٧١ گوێزرایەوە بۆ دایرەی تەلەفۆن و بەدالەی ئێران و ساڵی ١٩٧٩ خانەنشین بوو. ساڵی ١٩٩٧ فەرەیدوون لە سەر بانگهێشتی هاوڕێكانی سەفەرێكی ئەورووپا و ئەمریكای كرد و سەردانی هەركوێی دەكرد لە لایەن ئێرانییەكانی دەرەوەی وڵاتەوە پێشوازی لێدەكرا. سەرەڕای نەخۆشی و كێشەی بینایی و هەرچەند لە ژێر چاودێری دۆكتۆری چاوا بوو، لەو كۆڕە شیعرانەی كە بۆی رێكخرابوو بە بێ ئەوەی هەست بە ماندوویی بكات دوو سەعات و هەندێ جار زیاتر خەریكی شیعر خوێندنەوە دەبوو و تەنها لە ئەمریكا لە ٢٤ شاردا بەشداری كۆڕی شیعر خوێندنەوەی كرد.
موشیری داهاتی دوایین شەوە شیعری لە ئەمریكا پێشكەش كرد بە ریكخراوی یارمەتی بە كەم ئەندامانی كەهریزەك و سەرەڕای نەخۆشی و چوونە سەرەوەی تەمەن ، لەو شەوە شیعرەدا ئامادە بوو كە شەوی ١١ی جێنڤەری ١٩٩٨ لە لۆسانجلس بۆی رێكخرابوو. داهاتی ئەو شەوە نزیك بە ١٢٠٠٠ دۆلار بوو كە نیوەی داهاتەكە لە رێگای فرۆشی ئەو شیعرانەوە بوو كە موشیری خۆی بە خەتی خۆی بۆ هۆگرانی شیعرەكانی دەنووسی. پێتان سەیر دەبێت بزانن ئەو شەوە یەكێك لە شیعرەكانی فەریدون لە لایەن خانمێكەوە بە بڕی ١٠٠٠ دۆلار كڕدرا و شیعرەكانیتر بە جیاوا لە نێوان ٢٥٠ بۆ ٥٠٠ دۆلاردا فرۆشران. فەرەیدوون موشیری هەروەها ساڵی ١٩٩٩ سەردانی سویدی كرد و لە چەند شاری ئەو وڵاتە لەوانە، ستۆكهۆڵم و مالمۆ و گۆتنبێرگدا بەشداری ئەو شەوە شیعرانە بوو كە بۆی رێكخرابوو.
سەرەنجام موشیری بە هۆی نەخۆشیەوە بەرەبەیانی رۆژی هەینی ٢٤ی ئۆكتۆبەری ٢٠٠٠ لە تەمەنی ٧٤ ساڵیدا لە تاران ماڵئاوایی لە ژیان كرد.

سەرەتای شاعیری فەرەیدوون موشیری

.موشیری لە تەمەنی ١٥ ساڵیەوە دەستیكرد بە هۆنینەوەی شیعر. باوك و دایكی هەردووكیان كەسانێكی خوێندەوار بوون و دایكی هەندێجار شیعری دەنووسی. فۆڕمی غەزەڵی لەو سەردەمەدا بۆ شیعرەكانی هەلبژاردبوو و غەزەڵی دەهۆنیەوە. غەزەڵە عاشقانەكان و خۆی وتەنی ئەو شیعرانە شێتێكیان دروست كردبوو. سەرنج بدەنە چەند بەیتی غەزەڵێك كە لە تەمەنی ١٦ ساڵیدا نووسیویەتی:

بیا كه تیر نگاهت هنوز در پر ماست
(وەرە تیری نیگاهت هێشتە لە سەر پەڕی ئێمەیە)

گواه ما پر خونین و دیده تر ماست
(شاهیدی ئێمە پەڕی خوێنین و دەیدەی تەڕی ئێمەیە)

دلی كه رام محبت نمی شود دل تست
(ئەو دڵەی دەستەمۆی موحیبەت نابێ دڵی تۆیە)

سری كه در ره مهر و وفا رود سر ماست
( ئەو سەرەی لە رێی مێهر و وەفادا دەچێت سەری ئێمەیە)

به پادشاهی عالم نڤر نیندازیم
( چاوم لە پادشاهی عالەم نییە)
گدای درگه عشقیم و عشق افسر ماست
(گەدای درگای عەشقین و عەشق ئەفسەری ئێمەیە)

هاندەری نووسینی ئەم شیعرە رووداوەكانی خەرمانای (١٣٢٠)ە. لە كۆتاییەكانی دەیەی ٢٠ی هەتاوی (١٩٤٠ زایینی)دا شیعرەكانی موشیری لە تەنیشت شیعری شاعیرانی ناوداری ئەو كاتی ئێران لە رۆژنامەكان چاپ دەبوو. هاوڕێیەتی موشیری لەگەڵ شاعیرانێكی وەك ئوستاد موحەممەد شەهریار، نادر نادرپوور و هووشەنگ ئیبتهاج دەگەڕێتەوە بۆ ئەم ساڵانە. ساڵی ١٣٣٢ (١٩٥٣) بوو بە بەرپرسی لاپەڕەی ئەدەبی گۆڤاری (روشنفكر). هەر لەم ساڵانەدا بوو كە شیعرەكانی لە گۆڤاری (سخن) چاپ دەبوو. فەرەیدوون دواتر باسی لە كاریگەری هاندانی دوكتۆر خانلەری، بەڕیوەبەری گۆڤاری (سخن) و دوكتۆر رەحیم مستەفەوی بەڕێوەبەری گۆڤاری (روشنفكر)، لە سەركەوتنی خۆیدا دەكات لە بواری شیعر و ئەدەبدا. فەرەیدوون موشیری ساڵی ١٩٥٥ لە تەمەنی ٢٨ ساڵیدا یەكەم كۆمەڵە شیعری خۆی بەناوی (تینووی تۆفان) بڵاو كردەوە كە محەمەد حوسەین شەهریار و عەلی دەشتی پێشەكیان بۆ نووسیبوو، بەشێك لە شیعرەكان كلاسیك و نیوەی تریان نوێ بوو. بەڵام رەنگە بكرێت بڵێین گەورەترین جیاوازی شیعری نوێی فەرەیدوون لە گەڵ كەسانیتر ئەوە بوو كە شیعری فەرەیدوون تێگەیشتن لێی ئاسانتر بوو.
خودی خۆی دەربارەی ئەم كۆمەڵە شیعرە دەڵیت:” چوار بەیتی بوو كە هەندێ جار سێ نیودێڕ لە گەڵ پارچەیەكی كورت، هاو كێشیش بوون، هەم سەروا و هەم مانا، ئەو كات چەندین كەس لەوانە نادر نادرپوور، هووشەنگ ئیبتهاج، سیاوەش كەسرایی، مەهدی ئەخوان سالس، محەممەد زوهری بەو شێوە شیعریان دەنووسی و هەموویان بوون بە شاعیرانێكی ناودار، لە بەر ئەوەی بە تەواوی پشتیان لە شیعری رابردوو نەدەكرد. ئەخەوان سالس و نادرپوور و من بەتەواوەتی بە سەر شیعری رابردوودا زاڵ بووین، واتە بەرهەمەكانی سەعدی و حافز و فردەوسی مان خوێندبۆوە، لەبارەیانەوە قسەمان دەكرد و پشتمان پێ دەبەستن. ناودارترین شیعر و بەرهەمی موشیری شیعری (كوچە) یە مانگی گوڵانی ١٣٣٩ (ئاپریل ١٩٦٠) لە گۆڤاری (روشنفكر)دا چاپ بوو. لە بەر ئەوەی موشیری زۆر هۆگری عیرفان و تەسەوفی ئێرانی بوو، ساڵی ١٩٦١ كۆمەڵێك كە پێك هاتبوو لە ١٠٠ بەسەرهات كە دەوترا بۆ شێخ ئەبوو سەعید ئەبولخەیر روویداوە بە ناوی ( بۆ یەك لا روانین و یەكسان بینین) بڵاو كردەوە و دوكتۆر جەواد نووربەخش پێشەكی بۆ نووسی.
موشیری ساڵی ١٩٥٦ دووهەم كۆمەڵە شیعری بە ناوی (گوناهی دەریا) چاپ و بڵاو كردەوە كە دەنگدانەوەی زۆری هەبوو لە ناو خەڵكدا. بەڵام پاش ماوەیەك، عەبدولحەمید ئایەتی نووسەر و رەخنەگر، بە توندی رەخنەی لە شیعر و ستایلی فەرەیدوون موشیری گرت و شاعیری هەست ناسك دڵی رەنجا و هەر ئەمە بوو بە هۆی ئەوەی بۆ ماوەی ٥ ساڵ هیچ بەرهەمێك چاپ نەكات. دوای ٥ ساڵ ساڵی ١٩٦١ فەرەیدوون موشیری سێهەم كۆمەڵە شیعری بە ناوی (هەور) چاپ كرد. شیعری (كوچە) لەم كاتەدا ناوبانگێكی زۆری دەركرد و كەوتە سەر زاران. ئەم بەرهەمە چەند جار چاپ كرا و ئەم شیعرە بوو بە هۆی ئەوەی ناوی ئەو كۆمەڵە شیعرە بگۆڕدرێت بۆ (هەور و كوچە).
دوای ٧ ساڵ لە چاپی سەركەوتوانەی (هەور و كوچە) موشیری ساڵی ١٩٦٨ كۆمەڵە شیعری (بڕوا بە بەهار بكە)ی چاپ كرد و دواتر ساڵی ١٩٧٧ كۆمەڵە شیعری (مرواری) و ساڵی ١٩٧٩ كۆمەڵە شیعری (لە بێدەنگیەوە)ی چاپ كرد. موشیری لە دەیەی ١٩٧٠ بوو بە ئەندامی شۆرای مۆسیقا و شیعری رادیۆی دەوڵەتی ئێران و لەم بوارەدا خەریكی كار كردن بوو. موشیری گرنگییەكی تایبەتی بە مۆسیقای ئێرانی ئەدا و هەر بۆیە رازی بوو ببێت بە ئەندامی شۆرای مۆسیقا و شیعر. موشیری لە سالی ١٩٧١ ەوە تا ١٩٧٨، وێڕای كەسانێكی وەك هوشەنگ ئیبتهاج، سیمین بەهبەهانی، عیماد خوراسانی ، دەورێكی بەرچاویان هەبوو لە گرێدانەوەی شیعر مۆسیقا پێكەوەو دەوڵەمەند كردنی بەرنامەكانی (گوڵە نوێكان) ی رادیۆ ئێران لەو ساڵانەدا.
موشیری دوای شۆڕشی ١٩٧٩ و هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامی، لە بەر ئەوەی خانەنشین ببوو كاتی زۆرتر بوو بۆ شیعر و ئەدەب و توانی كۆمەڵێك بەرهەمی ناوازە و نوێ بخولقێنێت. لە ١٠ ساڵی كۆتایی تەمەنیدا ئەوەندە پڕكار بوو كە لە كۆی ١٢ كۆمەڵە شیعر كە چاپی كردوە ، ٦ كۆمەڵە شیعری لەم ١٠ ساڵەدا بووە لەوانە : لە سەرزەمینی ئاشتیەوە ١٩٩٢، هەناسەی باران ١٩٩٢ لەگەڵ پێنج قسەزاندا ١٩٩٣ ساتەكان و هەستەكان ١٩٩٧ ، ئاوازی ئەو باڵندە غەمبارە ١٩٩٨ و تا بەرەبەیانی ئەهوورایی ٢٠٠٠.
ئاشنایی فەرەیدوون موشیری لەگەڵ موسیقا
ئاشنابوون و حەزی موشیری بۆ مۆسیقا دەبێت بگەڕێنینەوە بۆ ساڵانی زووتر. ساڵەكانی تازەلاوی. فەزوڵڵا بایگان، خاڵۆی فەرەیدوون ئەكتەری شانۆ بوو و ماڵی لە شەقامی لالەزار بوو. ئەو ساڵانەی كە لە مەشهەدەوە هاتبوونە تاران هەموو شەوێك گوێیان لە مۆسیقا دەگرت. (ئیسماعیل مهرتاش) دامەزرێنەری كۆمەڵی (باربد) و ئەبولحەسەنی سەبا، هاوڕێی (فەزوڵڵا بایگان) خاڵی موشیری بوون و بە شەودا لە دەوری یەك كۆدەبوونەوە تار و كەمانچەیان دەژەند و فەرەیدوون كە ئەوكات لە تەمەنی ١٤-١٥ ساڵیدا بوو، بە وردی گوێی لە مۆسیقا دەگرت. موش موشیری گرنگییەكی تایبەتی بە مۆسیقای ئێرانی ئەدا و هەر بۆیە رازی بوو ببێت بە ئەندامی شۆرای مۆسیقا و شیعر. موشیری لە سالی ١٩٧١ ەوە تا ١٩٧٨، وێڕای كەسانێكی وەك هوشەنگ ئیبتهاج، سیمین بەهبەهانی، عیماد خوراسانی ، دەورێكی بەرچاویان هەبوو لە گرێدانەوەی شیعر مۆسیقا پێكەوەو دەوڵەمەند كردنی بەرنامەكانی (گوڵە نوێكان) ی رادیۆ ئێران لەو ساڵانەدا.
ستایل و فۆڕمی شیعری موشیری
فەرەیدوون موشیری هەر لە مناڵیەوە هۆگری شیعر بوو و حەزی لە شیعر بوو، لە سەردەمی خوێندنی ئامادەیی و ساڵەكانی یەكەمی زانكۆدا، كۆمەڵێك غەزەل و مەسنەوی ئامادە كرد. ئاشنا بوون لە گەڵ فۆڕم و ستایلەكانی شیعری نوێ، وای كرد دەستبەرداری ستایلی كۆن و شیعری كلاسیك بێت، بەڵام رێگایەكی هەڵبژارد لەو ناوەڕاستەدا. موشیری شاعێرێكە سادە و راستگۆ و شیعرەكانی ئاوێنەی باڵا نوێنی رەفتار و سیفەتی ئەوە. زمانی موشیری، زمانێكی پاك و بێگەرد و بەئەدەبانەی هەیە. موشیری شاعیر و ئەدیبێكە كە هەموو كات رێز لە زمان و ئەو كەسانەی كە كار بە زمان دەكەن دەگرێت. رێز لە مرۆڤایەتی دەگرێت و ئایدیای ئینسانی هەیە و بۆ دەربرڕینی هەست و سۆز و عەشق ، ناسكترین و خوانترین وشەكانی هەڵبژارد و بەكاری هێنان.
موشیری نە ئەسیری دەمارگرژی نەریتخوازانە بوو، نە ئەوە بوو شێت و شەیدای نوێخوازی. ئەو رێگای ئەو هەڵیبژارد هەمان ئەو ڕێگایە كە دامەزرێنەرانی شیعری نوێی فارسی هەڵیانبژارد. بەو مانایەی ئەو شكاندنی فۆڕمە عورووزییەكانو كورت و درێژ بوونەوەی نیوەدێڕوكان و كەڵكی بەجێ لە سەروای هەڵبژاردوەو لە باری ناوەڕۆك و ماناشەوە بە ڕوانینێكی نوێ بۆ سروشت، شتەكانی دەورووبەر، كەسەكان و تێكەڵكردنیان لە گەڵ هەست ناسكی و جوانینیناسی تایبەتی خۆی، تایبەتمەندییەكی تایبەتی بەخشیوە بە شیعری خۆی. موشیری لە كاتی شیعر نووسینیدا هیچكات نەوەستاوە، شیعری موشیری رەنگدانەوەی سەرجەم لایەنەكانی ژیان و رووداوەكانی دەوروبەری تێدا دەبینرێت. ستایشی چاكە و پاكی و جوانی دەكات و دەربڕی هەموو هەست و سۆزە ئینسانیەكانە و زیاتر لە هەر شتێك لە خزمەتی مرۆڤایەتیدا بووە.
دوكتۆر عەبدولحسێن زەرین كووب، دەربارەی فەرەیدوون موشیری وتوویەتی:” بەم زمانە سادە، روون و درەوشاوەیە كە فەرەیدوون وشە بە وشە لەگەڵمان قسە دەكات و دەدوێت، ئەو قسانەی كە قسەی دڵی خۆین، نەك ئەوەی بە شێوەی زیرەكانە بیهەوێت شتەكان لێڵ و ناڕوون بڵێت، شیعری فەرەیدوون قسەی شاعیرێكە كە نایهەوێت و حەز ناكات لە پشت بەرەیەكی تایبەتەوە، قوتابخانەیەكی تایبەت و روانینێكی تایبەتەوە، خۆی لە كەسانی هاوچەرخی جیا بكاتەوە. ئەو راستگۆیانە ستایشی عەشق دەكات، ستایشی ئینسان دەكات و وڵاتەكەی خۆی كە بەستراوەتەوە بە كەلتوورەكەیەوە خۆش دەوێت.
.

سەرچاوەكان

http://www.bartarinha.ir/fa/news/246524/%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D9%86-%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%B4%D8%A7%D8%B9%D8%B1-%D8%AF%D9%84%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B2%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86

٢
فریدون مشیری ، شاعر معاصر نوشتە: محمدرچا فرامرزی
https://www.linkedin.com/pulse/%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D9%86-%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%B4%D8%A7%D8%B9%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-mohammadreza-faramarzi-1
٣
نگاهی بە شعرهای ترانە شدە فریدون مشیری، محمد خوشنام
http://www.bbc.com/persian/arts/2010/10/101026_l41_poetry_moshiri_anniversary
٤
بازتاب عواطف انسانی در شعر فریدون مشیری : سهیلا مراد قاسمی، دكتر ابوالقاسم قوام

http://jllr.usb.ac.ir/article_2576_5a8a3d1c0233bf6c4669bb9a0f1c8612.pdf