نیگاركێشە مۆدێڕنەكان، ئەوانەی كە تێڕوانینی مۆدێڕنیان هەبوو خەریكی گەڕان وتیڕامان بوون لە سروشت، بە ورد بوونەوە لە نیگارەكانی پێشینیانی كوڵكنی سەرەتایی ئێمە، لە سەردیواری ئەشكەوتەكان و قاپە سواڵەتەكان فێربوون بە سڕینەوەی هێڵە زیادییەكان و دووركەوتنەوە لە تۆخی رەنگەكان لە نیگاركێشاندا، ماهیەتی راستەقینەی نیگاركێشان بخەنە روو.
ئەوان تێگەیشتن ئەگەر دەكرێ گایەكی تووڕە بە چەن هێڵی ناسك بكێشنەوە ئیتر بۆچی خۆیان و ئەوانیتریش ئازار بدەن؟ كێشانەوەی هێڵی زیادی و بەكارهێنانی تۆپەڵە رەنگە زیادییەكان چ كەڵكێكی هەیە؟
ئێمە باڵندەكان لە ئاسمان چۆن دەبینین یان بارینی بەفر و باران؟ ئەوەی چاو دەیبینی یان لامان وایە دەیبینین، زۆر ساكاتر لەو شتەیە كە گومان دەكەین وایە. زەینی ئێمە هەموو دەم دێتە یارمەتی هەستمانەوەو ئەوەی بە پێویستی بزانێت دەیخاتە سەر دیمەنی شتەكان. ئەزمونی ئێمە، بینێنەكانمان و زانیارییەكانی تاكەكەسی ئێمە، ئەو شتانەی كە خستوومانەتە مێشكمانەوە، شوێنە چۆڵەكان، هێڵە ناڕێك و پێكەكان، پڕدەكاتەوە. لە بەر ئەوەی زەین لە خۆیدا تایبەتمەندی بونیادنەری هەیە، شكڵ ئەدات بە گەڵاڵەیەك كە دەیبینێ، یان دەیبیست، یان دەیخوێنێتەوە. بە دەربڕینێكیتر ئێمە بەردەوام گومان دەكەین و دەینووسین، لە نووسینەكانماندا لەو شتەی كە دەیبینین و دەیخوێنینەوەو دەیبیستین ، ئەولاتر دەڕۆین.
هەر وێنایەك خۆی لە خۆیدا دەستكردە، لە بەر ئەوەی نووسەر(هونەرمەند) دەینووسێ و دایدەڕێژێ، واتە درووستی دەكات، كە وایە هیچ وێنەیەك جێگای واقیع بەو شێوەی كە هەیە یان دەردەكەوێ، پڕناكاتەوە. لە راستییدا واقیعی چیرۆكی جیاوازە لە واقیعی واقع. بە دەربڕینێكیتر، یان تەكنیكیتر، نووسەر بە گەیشتن بە بونیادی ئەدەبی مەبەست هەموو توخمەگرێدراوەكان بە مەدلوول بە كارنابات، ئەو نەدەتوانێ ئەم كارەبكات و نە پێویستیشە ئەم كارە بكات. كە وایە سرووشتییە لە گێڕانەوە یان نووسینەوەی چیرۆكێكدا هەمووكات كۆمەڵێك نەوتراو بمێنێتەوە. ئەوەی بە نەوتراو دەمێنێتەوە بە هیچ شێوەیەك كەم بەهاتر نییە لەو شتەی دەوترێ. لە بەر ئەوەی نووسەر دەبێت بە شێوەیەك چەن بەش لە گێڕانەوەیەك بخاتە لاوە بۆ ئەوەی خوێنەر خۆی بەو نەوتراوانە بگات. كورتبێژی لە دەربڕیندا نەهێنانی ئەم بەشانەیە كە هێنانیان جگە لەوەی یارمەتیدەر نییە بەوەی خوێنەر زیاتر لە چیرۆك بگات، بەڵكوو نەبوونیشی دەبێ بە هۆی ئەكتێڤ بوونی زەینی خوێنەر، ئەو نووسەرەی كە توانا و زەینێكی داهێنەرانە و مۆدێڕنی هەیە ، خوێنەر بە كەسێكی ئەكتێڤ دەبینێت نەك كەسێكی پەسیڤ و بێكردە.
من لام وایە چیرۆكی كورت ئەو چیرۆكەیە هەموو كات چیرۆك بمێنێتەوە، بە بێ لەبەرچاو گرتنی ئەوەی كە كورت بێت یان درێژ. من بە خۆم زۆرم حەز لە ناولێنان یان پۆلێن بەندیكردن نییە لە ئەدەبی گێڕانەوەییدا. هیچكام لەم چەشنە ئەدەبییانەش بە جۆرەكانیتر لە سەرتر نازانم. چیرۆك یان رۆمان”جۆر”ی نییە. دەقی گێڕانەوەیی جا گەڵاڵە بێت، یان كورتە چیرۆك، یان چیرۆكی درێژ یان رۆمان، بە هەر شێوەیەك گێڕدرابێتەوە، خۆی لە خۆیدا مانای ئەوە نییە بەهایەكی تایبەتی هەیە. گرنگ ئەوەیە چیرۆك چیرۆك بێت و چیرۆك بمێنێتەوە. بە دەربڕینێكیتر نووسەر هەوڵبدات هەمان ئەو شتە بنووسێت كە بەڕاست هەستی دەكات، نەك ئەو شتەی بە دەربڕینی هێمێنگوای، بڕیارە هەستی پێبكاتوفێریان كردووە هەستی پێبكات. مەبەستی هێمنیگوای ئەوەیە چیرۆك دەبێت خۆی نەبەستبێتەوە بە كاتێكی دیاریكراو و ئەو شتانەی رەنگە لە دەرەوە بە سەر چیرۆكدا بسەپێندرێ. تەنها بە پێداچوونەوەو دووربارە خوێندنەوەدایە دەكرێ بە راستی تەواو بگەین. ئەگەر ناتوانین چیرۆكێك بەو رادەیەی لە توانای ئێمەدایە بنووسینەوە، واتە بە بەرزترین ئاستی دەربڕینی و توانایی، ئیتر بۆچی بڵاوی دەكەینەوە. بە قووڵبوونەوە لە دەقەكەدا، بە لابردنی لق و پۆپە زیادییەكان و خۆنەدانە دەست وشە “ئەدەبی” و “شێوە شاعیرانەكان” و پشت كردن لە جوانكاری و زریق و بریقی ئەدەبیە كە دەگەینە قوڵایی و جەوهەر چیرۆك.
كورتكردنەوەو كورتبێژی لە چیرۆكدا زۆر گرنگە. نووسینی چیرۆكی كورت، ئەو چیرۆكەی بە شێوەیەكی سروشتی و گونجاو كورت نووسرابێت، ئاسانە. من زۆر گرنگی دەدەم بە كورتبێژی لە زماندا، ئەو زمانەی كە بە شێوەیەكی سادە و رێك و پێك و بەو پەڕی بێفیزی و خۆ بە زل زانییەوە رێكخرابێت، زمانەكە دەستكرد نەبێت. ئەمشتە زیاتر لە نێوان زمانە زیندووەكان، زمانی قسە كردنی خەڵكدا دەبینین كە لەودا وێكچوون و خوازەو كورتبێژی بە كورتترین شێوە هاتبێت، بەهای زمان، ئەگەر بەهایەكی هەبێت، لە رەوانبێژیدا بێت. بەڵام كە باس لە كورتبێژی دەكەین مەبەستمان بڕین رستە نییە لە دەقدا، ئەمە هیچ نییە جگە لە سادە و خەڵكی كردنی چەمكە ئاڵۆزەكان. لە راستییدا جوانكاری و راستیی، یان هەمان كورتكردنەوە، بە مانای هەڵبژاردن و شێوەی دانانی وشەكان نییە، بەڵكوو زیاتر لە هەر شت گرێ دەدرێتەوەو بەو مانا یان هەستەوە كە بە وشەكان دەردەبڕدرێن. لە راستییدا ئەوەی گرنگە شێوەیەی دەربڕینی مانایە بە كورتترین شێوە.
ئەوان تێگەیشتن ئەگەر دەكرێ گایەكی تووڕە بە چەن هێڵی ناسك بكێشنەوە ئیتر بۆچی خۆیان و ئەوانیتریش ئازار بدەن؟ كێشانەوەی هێڵی زیادی و بەكارهێنانی تۆپەڵە رەنگە زیادییەكان چ كەڵكێكی هەیە؟
ئێمە باڵندەكان لە ئاسمان چۆن دەبینین یان بارینی بەفر و باران؟ ئەوەی چاو دەیبینی یان لامان وایە دەیبینین، زۆر ساكاتر لەو شتەیە كە گومان دەكەین وایە. زەینی ئێمە هەموو دەم دێتە یارمەتی هەستمانەوەو ئەوەی بە پێویستی بزانێت دەیخاتە سەر دیمەنی شتەكان. ئەزمونی ئێمە، بینێنەكانمان و زانیارییەكانی تاكەكەسی ئێمە، ئەو شتانەی كە خستوومانەتە مێشكمانەوە، شوێنە چۆڵەكان، هێڵە ناڕێك و پێكەكان، پڕدەكاتەوە. لە بەر ئەوەی زەین لە خۆیدا تایبەتمەندی بونیادنەری هەیە، شكڵ ئەدات بە گەڵاڵەیەك كە دەیبینێ، یان دەیبیست، یان دەیخوێنێتەوە. بە دەربڕینێكیتر ئێمە بەردەوام گومان دەكەین و دەینووسین، لە نووسینەكانماندا لەو شتەی كە دەیبینین و دەیخوێنینەوەو دەیبیستین ، ئەولاتر دەڕۆین.
هەر وێنایەك خۆی لە خۆیدا دەستكردە، لە بەر ئەوەی نووسەر(هونەرمەند) دەینووسێ و دایدەڕێژێ، واتە درووستی دەكات، كە وایە هیچ وێنەیەك جێگای واقیع بەو شێوەی كە هەیە یان دەردەكەوێ، پڕناكاتەوە. لە راستییدا واقیعی چیرۆكی جیاوازە لە واقیعی واقع. بە دەربڕینێكیتر، یان تەكنیكیتر، نووسەر بە گەیشتن بە بونیادی ئەدەبی مەبەست هەموو توخمەگرێدراوەكان بە مەدلوول بە كارنابات، ئەو نەدەتوانێ ئەم كارەبكات و نە پێویستیشە ئەم كارە بكات. كە وایە سرووشتییە لە گێڕانەوە یان نووسینەوەی چیرۆكێكدا هەمووكات كۆمەڵێك نەوتراو بمێنێتەوە. ئەوەی بە نەوتراو دەمێنێتەوە بە هیچ شێوەیەك كەم بەهاتر نییە لەو شتەی دەوترێ. لە بەر ئەوەی نووسەر دەبێت بە شێوەیەك چەن بەش لە گێڕانەوەیەك بخاتە لاوە بۆ ئەوەی خوێنەر خۆی بەو نەوتراوانە بگات. كورتبێژی لە دەربڕیندا نەهێنانی ئەم بەشانەیە كە هێنانیان جگە لەوەی یارمەتیدەر نییە بەوەی خوێنەر زیاتر لە چیرۆك بگات، بەڵكوو نەبوونیشی دەبێ بە هۆی ئەكتێڤ بوونی زەینی خوێنەر، ئەو نووسەرەی كە توانا و زەینێكی داهێنەرانە و مۆدێڕنی هەیە ، خوێنەر بە كەسێكی ئەكتێڤ دەبینێت نەك كەسێكی پەسیڤ و بێكردە.
من لام وایە چیرۆكی كورت ئەو چیرۆكەیە هەموو كات چیرۆك بمێنێتەوە، بە بێ لەبەرچاو گرتنی ئەوەی كە كورت بێت یان درێژ. من بە خۆم زۆرم حەز لە ناولێنان یان پۆلێن بەندیكردن نییە لە ئەدەبی گێڕانەوەییدا. هیچكام لەم چەشنە ئەدەبییانەش بە جۆرەكانیتر لە سەرتر نازانم. چیرۆك یان رۆمان”جۆر”ی نییە. دەقی گێڕانەوەیی جا گەڵاڵە بێت، یان كورتە چیرۆك، یان چیرۆكی درێژ یان رۆمان، بە هەر شێوەیەك گێڕدرابێتەوە، خۆی لە خۆیدا مانای ئەوە نییە بەهایەكی تایبەتی هەیە. گرنگ ئەوەیە چیرۆك چیرۆك بێت و چیرۆك بمێنێتەوە. بە دەربڕینێكیتر نووسەر هەوڵبدات هەمان ئەو شتە بنووسێت كە بەڕاست هەستی دەكات، نەك ئەو شتەی بە دەربڕینی هێمێنگوای، بڕیارە هەستی پێبكاتوفێریان كردووە هەستی پێبكات. مەبەستی هێمنیگوای ئەوەیە چیرۆك دەبێت خۆی نەبەستبێتەوە بە كاتێكی دیاریكراو و ئەو شتانەی رەنگە لە دەرەوە بە سەر چیرۆكدا بسەپێندرێ. تەنها بە پێداچوونەوەو دووربارە خوێندنەوەدایە دەكرێ بە راستی تەواو بگەین. ئەگەر ناتوانین چیرۆكێك بەو رادەیەی لە توانای ئێمەدایە بنووسینەوە، واتە بە بەرزترین ئاستی دەربڕینی و توانایی، ئیتر بۆچی بڵاوی دەكەینەوە. بە قووڵبوونەوە لە دەقەكەدا، بە لابردنی لق و پۆپە زیادییەكان و خۆنەدانە دەست وشە “ئەدەبی” و “شێوە شاعیرانەكان” و پشت كردن لە جوانكاری و زریق و بریقی ئەدەبیە كە دەگەینە قوڵایی و جەوهەر چیرۆك.
كورتكردنەوەو كورتبێژی لە چیرۆكدا زۆر گرنگە. نووسینی چیرۆكی كورت، ئەو چیرۆكەی بە شێوەیەكی سروشتی و گونجاو كورت نووسرابێت، ئاسانە. من زۆر گرنگی دەدەم بە كورتبێژی لە زماندا، ئەو زمانەی كە بە شێوەیەكی سادە و رێك و پێك و بەو پەڕی بێفیزی و خۆ بە زل زانییەوە رێكخرابێت، زمانەكە دەستكرد نەبێت. ئەمشتە زیاتر لە نێوان زمانە زیندووەكان، زمانی قسە كردنی خەڵكدا دەبینین كە لەودا وێكچوون و خوازەو كورتبێژی بە كورتترین شێوە هاتبێت، بەهای زمان، ئەگەر بەهایەكی هەبێت، لە رەوانبێژیدا بێت. بەڵام كە باس لە كورتبێژی دەكەین مەبەستمان بڕین رستە نییە لە دەقدا، ئەمە هیچ نییە جگە لە سادە و خەڵكی كردنی چەمكە ئاڵۆزەكان. لە راستییدا جوانكاری و راستیی، یان هەمان كورتكردنەوە، بە مانای هەڵبژاردن و شێوەی دانانی وشەكان نییە، بەڵكوو زیاتر لە هەر شت گرێ دەدرێتەوەو بەو مانا یان هەستەوە كە بە وشەكان دەردەبڕدرێن. لە راستییدا ئەوەی گرنگە شێوەیەی دەربڕینی مانایە بە كورتترین شێوە.