ن:پیتەر موولێر
و: مستەفا زاهیدی
تئۆدۆر ئادۆرنۆ و ماكس هۆركهایمەر، دوو بیرمەند و كۆمەڵناسی نئۆ ماركسیستی ئاڵمانی، ساڵی 1930 قوتابخانەی فرانكفۆرت و تیۆری رەخنەگرانەی دیالكتییان دامەزراند كە بە فەلسەفەی كۆمەڵایەتی رەخنەگرانەش ناوی دەركردوە، ئەوان بە هەوڵ و كۆششی خۆیان لە دامەزراوەی لێكۆڵینەوەی شاری فرانكفۆرت و ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان و نووسینی بەرهەمە رەخنە گرانەكانیان (قوتابخانەی فرانكفۆرتیان) دامەزراند.
لە ماوەی دەسەڵاتدارێتی نازییەكاندا لە ئاڵمان ئەم دامەزراوەیە بە كردەوە گوێزرایەوە بۆ شاری ژنێڤ و دواتر نیۆیۆرك و لوسانجلس. بەڵام كار كردن لە سەر بونیادە فەلسەفییەكانی ئەم قوتابخانەیە، بە تایبەت تیۆری رەخنە گرانە هەر درێژەی هەبوو. لە راستییدا ناوی تیۆری رەخنە گرانە دەگەڕێتەوە بۆ نووسینی گەڵالەدار و سیستماتیكی وتارێ بە ناو ” تیۆری نەریتی و تیۆری رەخنەگرانە” لە نووسینی ماكس هۆركهایمەر كە دواتر لە چوارچێوەی كتێبێكدا هەر بەم ناوە چاپ و بڵاو بۆوەو بە جۆرێ لە تەنیشت گرینگترین بەرهەمی فەلسەفی ئەم قوتابخانەیە، واتە دیالكتیكی رەوشەنگەری” لە راستییدا وەك مانیفێستی سەرەتایی قوتابخانەی فرانكفۆرت ناوی دەكردوە. بیردۆزانی قوتابخانەی فرانكفۆرت، پێڕەو كەری نەریتی فەلسەفی هێگل و لە هەندێ روانگەی لاوەكیدا پێڕەكەری كانتن. لە هەمانحاڵدا خاڵی هاوبەشی سەرجەم ئەو روانگانەی بە قوتابخانەی فرانكفۆرت دەناسرێن، رەخنەگرتنە لە هەلوومەرجی زاڵ و پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بوو كە وا لە بیردۆزانی ئەم قوتابخانەیە دەكات لە لقە جۆراوجۆرەكاندا و هەر كامەیان لە بوارێكی زانستی و فەلسەفیدا كە شارەزان رەخنە لەم باروودۆخە بگرن.
لەم ناوەدا هۆركهایمەر دەیهەویست ، بە یارمەتی زانستی كۆمەڵایەتی ئەزموونی و فەلسەفەی كۆمەڵایەتی بە سەر ئەو قەیرانەدا زاڵ بێت كە ماركسیسم لە دەیەكانی 20 و 30 زایینی لە ئاڵمان تووشی ببوو. لە راستییدا یەكێك لە سەرێتییەكانی وەها رەوانگەیەك ئەمە بوو كە پەچە لە سەر ئەو نانۆرمی و قەیران و كەمووكۆڕییە كۆمەڵایەتییانە دابماڵێ كە ماوەیەك لە پشت ئوستوورە و گوتارە ئاینییەكاندا خۆیان حەشار دابوو، بۆ ئەوەی بتوانێ بە یارمەتی ئەو زانستانەی ناوی لێ براو دامەزراندنی یاسای كۆمەڵایەتی نوێ و پێشكەش كردنی رێكاری زانستی، بە سەریاندا زاڵ بێت.
ئەو خاڵانەی كە بیركردنەوەی قوتابخانەی فرانكفۆرتی لە سەر دامەزراوە دەكرێ بەم شێوەیە كورت بكەرێنەوە: عەقڵانییەتێ كە سەردەمانێك دەوری رەوشەنگەری هەبوو، لە جیهان مۆدێڕندا گۆڕاوە بە جۆڕێ عەقڵانییەتی ئامرازی و بە شوێن لە دەست چوونی رۆژ لە دوای رۆژی تاك بوون لە رەوتی بە پێشەیی بوونی كۆمەڵگادا، مرۆڤەكان لە جیهانی برۆكراسیدا بوون بە ئامرازگەلێك بۆ زاڵ بوونی زانستی تەكنۆلۆژیا بە سەر سرووشتدا.
بە پێچەوانەی رەوتگەلێكی وەك پۆزەتیویسم، فەلسەفەی راڤەیی و بۆچوونی پۆپەری، ئەوەی لەم شێوەكاری فەلسەفی ئەم قوتابخانەیەدا گرینگی هەیە، هەمان چەمكی دیالكتیكە كە یەكێكە لە خاڵە گرینگەكانی پێوەندی ئەم قوتابخانیە لە گەڵ باوكی دیالكتیكی مۆدێرن، واتە هێگل. لە راستییدا ئێمە لە بەرهەمی بیرمەندانی قوتابخانەی فرانكفۆرتدا لەوانە، ئادۆرنۆ، ماركۆزە، هۆركهایمەر، فرۆم و تەنانەت هابرماس، گەشە پێدان، راڤە و دۆزینەوەی پێوەندی نێوان ماركس و دەروونشیكاری فرۆید دەبینین و هەر ئەم شتە خاڵی ناكۆكی نێوان ئەم قوتابخانەیە لە گەڵ ماركسیسمی لنین لە رووسیا.
لێرەشدا لێكدانەوەی رەخنە گرانەی كۆمەڵگا بەم بەڵگاندنەی كە فەلسەفە دەبێ مانایەكی زانستی هەبێت بۆ كۆمەڵگا، گرێ دەدرێتەوە، هەڵبەت بەو هیوایەی كە بەو رەخنانەی كە دەگیردرێ، لە داهاتوودا هەڵسووكەوتی كۆمەڵایەتی باشتر زاڵ بێت. هەر لێرەدا جیاوازییەكی تری قوتابخانەی فرانكفۆرت لە گەڵ رەوتگەلێكی وەك لۆژیك گەرایی و فەلسەفەی زمان و هەر وەها جیاوازی بۆچوون لە گەڵ كەسانێكدا كە لە سەر ئەو باوەڕەن چاك بوونی كۆمەڵگا شتێكی بێ ئەگەرە یان لە دەرەوەی سەرێتیە فەلسەفیەكانەوەیە ( نیچە و شۆپەنهاوەر) دەردەكەوێ.
هەڵبەت ئادۆرنۆ و هۆركهایمەر، لە كۆتاییەكانی نووسینی بەرهەمەكانی خۆیاندا گۆڕانی پۆزەتیڤی كۆمەڵگایان بە شتێكی بێ ئەگەر دەزانی. ئادۆرنۆ بە گومانەوە لە بابەتی چاوەڕ,انی كردنی گۆڕانی پۆزەتیڤی روانیوەو تەنانەت نووسرانی دیالكتیكی رەوشەنگەر زۆر جار دژ بەوە بوون بەڵگاندنە فەلسەفی و زانستییەكانیان شتێكی هەمەگیر و گشت پەسەند بێت.
بیرمەندانی قوتابخانەی فرانكفۆرت لە ناوەڕاستی دەیەی 30ەوە، سیستەمی سیاسی ستالین یان مەحكوم كرد و هیچ پێشكەوتنێكیان لە پێوەند بە شارۆمەندان لەو سیستەمەدا نەدی. هەر ئەم جیاوازییە، ئەوانی بە شێوەیەكی پۆزەتیڤ لە كەسانێكی وەك ئێرنێست بلۆخ و جۆرج لۆكاچ جیا دەكردەوە كە یەكیەتی سۆڤیەتیان بە هەند وەردەگرت . تیۆری رەخنەگرانە كە بێ گومان دەسكەوتی قوتابخانەی فرانكفۆرت بووە، بوارگەلێكی وەك بونیادە ئابووری، كۆمەڵایەتی ، گەشەی تاك بوون و بوارە كەلتوورییەكان دەداتە بەر باس و لێكدانەوە. هەڵبەت لێرەدا بوارگەلێك وەك سروشتی مرۆڤ، كە سەرچاوەی بەشێكی زۆر لە هەڵسەنگاندنە نادروستەكان بە شتێكی ریز پەڕ دەمێنتێـەوە.
بزووتنەوە خوێندكارییەكانی كۆتاییەكانی دیەی 60 لە ئاڵمان تا رادەیەك كەڵكی لە تیۆرییەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت وەردەگرت. هەڵبەت ئادۆرنۆ و هۆركایمەر هاوڕا نەبوون لە گەڵ ئەو خوێندكارە چەپ گەرایانەی كە لایەنگری شێوەی “كردەی شۆڕشگێڕانی”بوون و لە سەر ئەو باوەڕە بوون ئەم وتەزایانە لە “تیۆری رەخنە گرانەی” ئەم دوو كەسە هەڵهێنجاوە و ئادۆرنۆ لە یەكێك لە وتووێژەكانی خۆیدا پێوەندی راستەوخۆی ئەم دوو چەمكەی رەت كردەوە. لە كۆتاییەكانی دەیەی 60دا ئادۆرنۆ دژ بە جۆرێ خۆ بە زڵ زانین و هۆركایمەر دژ بە جۆرێ رەش بینی كەلتووری هەڵوێستیان گرت و ئەمە هابرماس بوو، لە بەر رۆحییەی پێوەندی خوازی خۆی، كەوتە وتووێژ و دیالۆگ لە گەڵ بزووتنەوەی خوێندكاری.
لە گەڵ شێوەكانی بیركردنەوەی جیاوازی هۆركهایمەر و ئادۆرنۆ،دامەزرێنەرانی ئەم قوتابخانەیە، هەر دەم جیاوازی سرووشتی، پێویست و هەڵبەت بەرچاو لە نێوان باوەڕی ئەندامانی تری قوتابخانەی فرانكفۆرتدا بوونی بووە. بۆ وێنە:
واڵتر بنیامین(1892-1940) فەیلسووف و ئەدبیات ناسی بە رەسەن جوولەكەش یەكێك لە فرانكفۆرتییەكان بوو كە لە كاتی هەڵهاتن لە دەست نازییەكان خۆی كوشت. ئەو نوێنەری جۆرێ فەلسەفەی دیالكتیكی –ماتریالیستی بوو كە گرێ دابۆوە لە گەڵ چەمكی مەسیحی باوەر لە مێژوو.
ئەریش فرۆم(1900-1980) دەروونشیكار و ئەمریكایی لە دوو دەیەی سەرەتای ژیانی پیشەیی خۆیدا سەر بە قوتابخانەی فرانكفۆرت بوو.
لێئۆ لوونتاڵ (1900-1993) كۆمەڵناسی ئەمریكایی-ئەڵماننیش لەم گرووپە بوو و لە فرانكفۆرت لە دایك بوو. ئەویش دوای بە دەسەڵات گەیشتنی نازییەكان بەرەو ئەمریكا هەڵهات و لە زانكۆی برێكلی و كالیفۆڕنیا خەریكی وانە وتنەوە بوو.
فریدریش پوولاك(1894-1970) ئابووری ناس و كۆمەڵناسی ئەڵمانیش بە یەكێك لە نوێنەرانی قوتابخانەی فرانكفۆرت دەزانرێ. پوولاك لە زانكۆی فرانكفۆرت وانەی ئابووری دەوتەوە.
هێربێرت ماركۆزە(1898-1979) یەكێكی تر بوو لە نوێنەرانی قوتابخانەی فرانكفۆرت كە لە نووسینەكانی خۆیدا دیالكتیكی هێگلی لە گەڵ فەلسەفەی ماركس و تیۆری دیالكتیكی مێژوویی و هەروەها ئامۆژەكانی فرۆید سەبارەت بە حەزی سێكسی گرێ دابۆوە. ئەو بە بانگەواز دان بۆ وەستانەوەیەكی بنەڕەتی دژ بە دۆخی هەبوو بوو بە یەكێك لە رێبەرانی گرینگی بزووتنەوەی چەپگەرای خوێندكاری لە دەیەی 60ی زایینی.
یۆرگن هابرماس (1929) ئەویش یەكێكە لە بیرمەندانی دیار و دواین و گرینگرترین نوێنەری زیندووی ئەم قوتابخانەیە كە هەڵبەت بە رای كۆمەڵێك لە كارناسانی فەلسەفە، هابرماس تەنها لە باری مێژووییەوە سەر بە قوتابخانەی فرانكفۆرتە و لەم ماوەدا لە ئامۆژە سەرەكییەكانی ئەم قوتابخانەیە دوور كەوتۆتەوەو سەربەخۆیە. ئەم گرووپە لە سەر ئەو باوەڕەن بەراورد كردنی هابرماس و ئادۆرنۆ وەك ئەوە وایە بڵێین ئەرەستوو، كە بۆ چەندین ساڵ قوتابی ئەفلاتوون بوو، كەسێكی ئەفلاتوونییە!
هەر چەن سەردەمی درەوشانەوەی قوتابخانەی فرانكفۆرت دەگەڕێتەوە بۆ دەیەكانی 60،70، و 80ی سەدەی بیستەم، لە كۆتاییەكانی دەیەی 1990ەوە ئەم قوتابخانە سەردەمی شكستی خۆی تێپەڕ دەكات، بەڵام دەبێ دەسكەوتەكانی ئەم قوتابخانەیە بە هەند وەربگیردرێن و بەهایان پێ بدرێت. ئەنجامی زۆر لە لێكدانەوەكانی ئەم قوتابخانەیە لە بارەی بۆرژوازی مۆدێرن، كۆمەڵگای مۆدێڕن و مرۆڤی ئەمڕۆیی نەك تەنها لای چەپەكان، بەڵكوو بۆ لیبراڵەكان و پاوانخوازانیش گشتی و هەمەگیر بووەو لە زۆر وردەكاری كۆمەڵناسی و دەروونناتسیدا ناتوانین بە ئاسانی چاو لە ئاست ئەنجامە زانستییەكانی ئەم قوتابخانەیە بنوقێنین و باسیان لێوە نەكەین. هاودەردی كردنێك كە ئەنجامی شۆڕشێكی جێگای رێز بوو دژ بە فاشیزم و دواتر هەلووومەرجی كۆمەڵایەتی تراژیك لە دەیەكانی 40 و 50 لە ئەڵمانیا، یەكێكی تر لە خاڵە بەرچاوەكانی قوتابخانەیەكە كە زۆربەی ئەندامانیان سەر بە توێژی دەوڵەمەندی كۆمەڵگا بوون !
لە لایەكی ترەوە دەسكەوتە دەروونناسی و كۆمەڵناسیەكانی ئەم قوتابخانەیە كە جۆرێ پەچە داماڵینە لە فریوكارییە دەمامكاویەكانی كۆمەڵگا، یارمەتیمان دەدات بۆ وەستانەوە دژ بە فریوكارییەكانی شاراوەكانی كۆمەڵگا، هەر چەن ئەمڕۆكە رەوتی زاڵی دەروونناسی تەنانەت لە بەشێك لە وڵاتە ئەورووپییەكان، ئەو قوتابخانانەن كە دەروونشیكارە ئەمریكییەكان خەریكی لێكدانەوەو پەرە پێدانیانن.
سەرچاوە:
http://www.aftabir.com/articles/view/applied_sciences/social_science/c12c1177759389p1.php/%D9%85%D9%83%D8%AA%D8%A8-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%83%D9%81%D9%88%D8%B1%D8%AA-%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%AA%D8%A7-%D9%87%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%B3