فرانتس كافكا نموونەی كلاسیكی نووسەرێكی مۆدێڕنە كە تووشی دڵەڕاوكەی كوێر و ترسە. دۆخی ریزپەڕی كافكا لەو راستییەوە سەرچاوە دەگرێ كە شێوەیەكی راستەوخۆ و روونی بۆ دەربڕینی ئەزموونی بنەڕەتی هەڵبژاردووەو بە بێ كەڵك وەرگرتن لە ئەزموونی فۆڕمالیستی ئەم كارە دەكات. لە بەرهەمەكانی كافكادا ناوەرۆك دیاریكەری فۆڕمی جوانیناسییە. بەم مانایە كافكا لە ریزی نووسەرانی گەورەی رئالیستیدایە. لە راستییدا كافكا یەكێك لە نووسەر گەورەكانە، چونكە ژمارەیەكی كەم لە نووسەران توانیویانە لە وەسفی فەنتازیای نوێی هەستپێكراوی جیهاندا بە رادەی كافكا سەركەوتوو بن. چۆنییەتی بەرهەمەكانی كافكا هیچكات وەك ئەمڕۆ كە زۆربەی نووسەران دابەزیون بۆ ئەزموونگەرانی جوانی فۆڕم، بەرچاو نەبووە. كاریگەری كافكا تەنها لە راستگۆیی روونی ئەوەوە سەرچاوە ناگرێ- كە ئەمڕۆكە و لە سەردەمی ئێستادا زۆر كەمە- بەڵكوو ئەم كاریگەرییە بە هۆی روانینێكی روونەوەیە دەربارەی جیهان. ئەمە گەورەترین رازی سەركەوتنی كافكایە. كیەركەگارد دەیگوت :” هەر چەن رەسەنییەتی تاك زۆرتر بێت، زۆرتر تووشی دڵەڕاوكە دەبێت.” كافكا لە ئایدیای كیەركەگارددا داهێنەرە، كافكا دڵەڕاوكە و جیهانی شیتەڵ بوو وەسف دەكات، كە ئەم شیتەڵ بوون هەم تەواو كەر و هەم هۆكاری سەرەكی دڵەڕاوكەیە.
رەسەنییەتی كافكا لە دۆزینەوەی ئامرازی نوێی دەربڕیندا نییە، بەڵكوو دەربڕینی تەواو ورد بینانەو بەردەوام ترسێنەری جیهانی خولقێنراوی كافكا و پەرچە كرداری كەسایەتییەكانییەتی بەرامبەر بەو جیهانە. ئادۆرنۆ دەنووسێت :” ترسێنەر بوون بەرهەمەكان كافكا تووشی سەرسووڕمانمان ناكات، بەڵكوو ئەوە دەربڕینی واقعی ئەو جیهانەیە جێگای سەرسووڕمانە.”
تایبەتمەندی دوژمنكارانەی جیهانی بۆرژوازی و بێ توانایی مرۆڤ لە رووبەڕوو بوونەوە لە گەڵ ئەو جیهانە، ناوەڕۆكی حەقیقی نووسراوەكانی كافكایە. راستگۆیی و هەست بە نزیكایەتی كردنی كافكا بە دڵنیاییەوە بەرهەمی هێزە ئاڵۆز و ناكۆكەكانی كۆمەڵگایە. ئێستا لایەنێك لە بەرهەمەكانی كافكا لێك ئەدەینەوە.
كافكا لە سەردەمێكدا دەژیا كە كۆمەڵگای بۆرژوازی، ئەو بابەتی كافكای تووشی دڵەڕاوكە كردووە، هێشتا دوور بووو لە گەشەی مێژووی خۆی. ئەو جیهانە دوژمناكارنەیەی كافكا وەسفی كرد، جیهانی تەواو دوژمنكارانەی فاشیزم نەبوو، بەڵكوو كافكا پاشایەتی هابسبۆرگی وەسف كرد.
دڵەڕاوكەی بەردەوام و وەسف هەڵنەگر لەم جیهانە بێ كات و مێژوو و ئاڵۆزە لە تارماییەك لە كەش و هەوای پراگ، بە تەواوەتی لە نووسینی كافكادا رەنگی داوەتەوە. كافكا بە دوو شێوە كەڵكی لە دۆخی مێژووی وەرگرتووە. لە لایەكەوە وردەكاری گێڕانەوەكانی لە كۆمەڵگای ئەو كاتی نەمسا (ئوتریش)ەوە سەرچاوە دەگرێ, لە لایەكی ترەوە ، ناراست بوونی، هەبوونی مرۆڤ كە كافكا مەبەستییەتی لێی بگات، دەكرێ بە هەستێكی هاوچەشن لە ناراست بوون و دڵەڕاوكەی كۆمەڵگایەك بزانین كە كافكا دەیناسی. یەكسان چاو لێ كردنی ئەو كۆمەڵگایە لە گەڵا دۆخی مرۆڤەكانی ئەوێ زۆر زوو رازیمان دەكات بەوەی لەو روانگانەی دواتر كە لە جیهانی دوژمنكارانەو ترسێنەروە سەرچاوەو ئیلهامیان وەرگرتووە و لەو دا بە ئەزموونگەرایی فۆڕمالیستی دەبێ زۆر شت بسڕدرێتەوەو یان شاراوە باسی لێ بكرێت، بۆ ئەوەی ئەو وێنا بێ كات و بێ مێژووە لە دۆخی مرۆڤایەتی بدرێ بە دەستەوە، بەڵام ئەم تایبەتمەندییە هەر چەن هۆكاری سەرسووڕهێنەر بوون و هێزی هەرمانی بەرهەمەكانی كافكایە، ناتوانێ ئەو تایبەتمەندییەی بەرهەمەكانی داپۆشێ كە تایبەتمەندییەكی تەمسیلییە. هێزی سەرسووڕهێنەری وەسفی شتە وردەكان لە بەرهەمەكانی كافكادا، لە راستییدا ئاماژەیە بۆ بان ئەزموونكارانەی ئیمپریالیزمی گەشە سەندوو كە ستایلی كافكا ئەو ئەزموونە ئیمپریالیستییە لە بێ كاتیدا بە وێنا دەكێشێ. وردەكارییەكان لە بەرهەمەكانی كافكادا وەك رئالیسم دەربڕی گرێ كوێرەی ژیانی تاك یان كۆمەڵگا نییە، بەڵكوو سێمبۆلی شاراوەی بان ئەزموونكارنەیە كە ناتوانین لێی تێ بگەین. بە هەر رادەیەك هێزی جووڵێنەر زیاتر و خەرەند قووڵتر بێت، درزی تەمسیلی نێوان مانا و بوون گەورەتر دەبێتەوە.
بۆ نووسەر دژوار و ئالۆزە بەڵام مومكینە روانگەی خۆی لە سەر خۆی، هاورەگەزەكانی و بە گشتی جیهان بگۆڕێ. بە دڵنیاییەوە ئەو هێزانەی دژی دەوەستنەوە زۆر بە هێزن. پووچگەرا بوون، بێ هیوایی و ترس، بێزاری و بە گومان بوون، لە بەرهەمە راستەو خۆكانی جیهانی بۆرژوازیین، كە رووناكبیران ناچارن لە ناویاندا بژین, هۆكاری زۆر لە پەروەردە و بارهێنان و شوێنەكانی تر دژ بە كافكا وەستاونەتەوە. بۆ وێنە بە گومان بوون بە لای هەڵكەوتەكانی رووناكبیری فەلسەفەی ئەرەستۆكراتەوە بایەخدار ترە لە باوەر بە گەشەی مرۆڤ. یان ئەم باوەڕە كە تاك- راست وەك یەكێك لە ئەندامانی هەڵكەوتەكان- بە شێوەیەكی حاشا هەڵنەگر و لە رووی ناچارییەوە بووە بە قوربانی هێزە مێژووییەكان. یان ئەو ئایدیایەی سەرهەڵدانی كۆمەڵگایەكی خەڵكی كارەساتێكی تەواوە. زۆربەی رۆژنامەكان خزمەت بە وەها روانگەو لایەنگرییەك دەكەن( لە راستییدا ئەمە ئەركی رۆژنامەكانە بۆ درێژەدان بە جەنگی سارد.) وەك ئەوەی بۆ رووناكبیران بوونی هەر باوەڕێك جگە لە باوەڕو بۆچوونە دۆگماكانی مۆدیڕنیستی دەربارەی ژیان، هونەرو فەلسەفە، بێ بەهاییە. لایەنگری لە رئالیسم لە هونەردا، لێكدانەوەی ئەگەرەكانی پێكەوە ژیانی نەتەوەكان، هەوڵدان بۆ هەڵسانگاندنی بێ لایەنانەی خەڵك خوازی، هەموو ئەمانە رەنگە نووسەر لە چاو هاوكار و ئەو كەسانەی نووسەر بۆ درێژەدان بە ژیانی پێویستی پێیانە، بخاو وا بكات ئەمانە لە خۆیانی دوور بخەنەوە. كاتێك نووسەرێك لە پێگەی سارتردا ناچار دەبێت ئەم هێرشانە قبووڵ بكات، رەنگە بێگومان دۆخەكە بۆ نووسەرێكی گەنجتر كە كەمتر ناوی دەركردووە دژوارتر بێت.
ئەمانە و زۆر راستی دژوار بوونیان هەیە. بەڵام نابێ لە بیر بكەین هێزی بەرامبەری بە توانا، بە تایبەت لەمڕۆدا بوونی هەیە و چالاكی دەكەن. ئەو نووسەرەی بەها دەدا بە بەرژوەندییە بنەڕەتییەكانی خۆی، نەتەوەكەی و مرۆڤایتی بە گشتی و بڕیار دەدات دژ بە هێزە زاڵەكان لە كۆمەڵگا بوەستێتەوەو خەبات بكات ئێستا ئیتر تەنها نییە. بە هەر رادەیەك ئەو نووسەرە لە لێكۆڵینەوەكانیدا پێش كەوێ ، هەڵبژاردنی پتەوتر و هەست كردن بە تەنهایی بۆ ئەو كەمتر دەبێت. چونكە ئەو نووسەرە خۆی لە گەڵ ئەو هێزانە لە كۆمەڵگا گرێ دەداتەوە كە رۆژێ دەسەڵات دەگرنە دەست.
ئەو سەردەی فاشیزم تێیدا بە دەسەڵات گەیشت، وەك سەردەمی دەسەڵاتی فاشیستەكان و سەردەمی جەنگی ساردی دوای ئەو دەسەڵاتدارییە سەردەمێكی باش نەبوو بۆ گەشەی رئالیسمی رەخنەگرانە. بەمەشەوە، زۆر كاری باش لەم سەردەمەدا هاتە نووسین، نە تیرۆر و نە گوشاری جەستەیی نەیتوانی بەر بە سەرهەڵدانی ئەو كارانە بگرێ. هەموو دەم نووسەرانێكی رئالیستی رەخنەگر ئامادە بوون كە دژ بە جەنگی سارد و گەرم و لە ناوچوونی هونەر و كولتوور بوون. كەم نەبوون ئەو بەرهەمە هونەرییە دیارانەی لە ماوەی ئەم خەباتەدا بەرهەم هاتوون
سەرچاوە:
www.dibache.com
