میشێل فۆكۆ لەم وانەیەدا كە لە جێنیڤەری بۆ مارچی 1976 واتە لە نێوان بڵاوبوونەوەی كتێبی دیسپلین و سزا و كتێبی “ویست بۆ زانین”لە كلژدۆفرانس وتوویەتەوە، دەپەرژێتە سەر پرس گونجاوبوونی مۆدێلی جەنگ لە شیكاریكردن و لێكدانەوەی پەیوەندییەكانی دەسەڵات. بەم شێوەیە دەست دەكاتەوە بە رەخنەی مێژوویی لە نەریتی مافی سروشتی، واتە نموونە یاسایی حاكمییەت لە سەر بنەمای گرێبەستی عەقڵانی، كە وایە ئەوەی كە كەسەكان مافە سەرەتاییەكانی خۆیان لەبەرچاو نەگرن و بیسپێرن بەو هێزەی ئیزن دەدات ئەم مافانە لەبەرچاو نەگرن، دەداتە بەر رەخنە.
لە روانگەی فۆكۆوە لێرەدا باس لە شیكاری و لێكدانەوەی بەریەك كەوتنەكان، تەنانەت ئەو پارادۆكسەی كە لە بوونی مافی ژیان و مەرگی كەسەكان دەكەوێتەوە، بابەتی سەرەكی نییە. بەڵكوو نموونەی ناكۆك(تەنانەت بەریەك كەوتن)ی گریمانەكراو لە تیۆری یاسایدا، بابەتێكە كە باسی لێدەكرێت:” ئاخۆ دەبێ جەنگ وەك دۆخێكی سەرەتایی و بونیادی بناسرێت كە دیاردەكانی دەسەڵات، ناكۆكی، پلەزنجیرەی كۆمەڵایەتی، بە دەرئەنجامەكەی بزانرێت؟”(ل239). بەدەربڕینێكیتر: ئاخۆ توندووتیژ كە بنەمام و پرسپێكتیڤی مافی سروشتییە دەرخەری جەوەهەری پەیوەندی سیاسییە؟ ئاخۆ هەر پەیوەندییەكی سیاسی رەنگە دابەزێنرێت بۆ پەیوەندی دەسەڵات؟ بۆ تێگەیشتنی زیاتر ئەم پرسیارە ئەبێ هەمان ئەو شێوەیە بەكار ببەین كە فۆكۆ لە كاتی وانەكەی خۆی لەبەرچاوی گرت. لە راستییدا رەنگە بكرێت ئەم بنەمایەی كە ڤیتگنشتاین باسی لێوەكرد لەگەڵ فەلسەفەی فۆكۆ بگونجێنین. : “مانای ئەم پرسیارە شێوەی وەڵامدانەوەیە پێی” بەڵام ئەم شێوەیە بەوەوە بەندە فۆكۆ پرسی مێژووی دەسەڵات بكات بە ئەڵترناتیڤی پرسیار لە چییەتی دەسەڵات، نەك ئەوەی:” توندووتیژی فۆڕمێكی گشتییە كە هەر پەیوەندییەكی دەسەڵات لەوێوە سەرچاوە دەگرێت.” بەڵكوو :” چۆن و لەكەیەوە ئەم گومانە دروست دەبێت كە جەنگ دەست دەخاتە پەیوەندی نێوان هێز و دەسەڵاتەوەو جەنگێكی بەردەوام بۆ ئاشتی لە ئارادایە‌و سیستەمی مەدەنی لە بنەڕەتدا سیستەمی جەنگە.(ل240) پرسیاری “كێ؟” و “چۆن؟” لە لێكۆڵینەوەی فەلسەفی فۆكۆدا جێگای پرسیار لە سەرهەڵدانی گریمانەكراوی توندووتیژی وەك نموونەی بەرزی دەسەڵات دەگرێتەوە. هەربۆیە فۆكۆ كوت و پر “سۆڤێرێنی ساختە”ی هۆبز رەت دەكاتەوەو دەیهێنێتەوە بیرمان جەنگ لە روانگەی هۆبزەوە جەنگە گومانەكانە نەك جەنگی راستەقینە. “من لام وایە ئەویتر مەترسییە لەسەر بوونم، بەرلەوەی ئەو هێرش بكاتە سەرم هێرش دەكەم و لام وایە عاقڵانەترین كار ئەوەیە بەرلەوەی ئەو هێرش بكاتە سەرم من هێرش بكەمە سەری.) بنەمای دەوڵەتی هۆبزی جەنگ نییە بەڵكوو بەراوردكردنێكە كە هەركەسەو بە پێی ئەو بەراوردكردنە بیر لە رێگاكانی بەرگرتن بەو مەترسییەی لەسەریەتی دەكاتەوە. كە وایە فۆكۆ زیاتر لایەنگری ئەو مێژووزانانەیە كە لە بەریتانیا یان فەرانسە، بە زۆری لەسەرەتای سەدەی هەڤدەهەمەوە، بنەماكانی دەوڵەتیان وەك دەرەنجامی جەنگەكان لێكداوەتەوە. ئەو كاتەی لۆژیكی دەسەڵات لۆژیكی خەبات بێت نەك لۆژیكی حقووقی بەرلەوەی لۆژیكی یاسایی بێت لۆژیكی رووبەڕووبوونەوەو جەنگە، دەكرێت بپرسین ئاخۆ دەكرێت رستە ناودارەكەی كلۆزڤیتز بە پێچەوانەوە بڵێن و ئاوەژووی بكەینەوە و بڵێین سیاسەت درێژەدانە بە جەنگ بە ئامرازیتر.
ئەم رەچەڵەكناسییە پاشماوەیەكی دوالیزمیانەی هەیە: یان ئەوەیە مێژووزان بە ناسینی جەنگ وەك هۆكاری بزوێنەر، جەنگی كۆمەڵایەتی(خەباتی چینایەتی) هەڵدەبژێرێت یان هەڵسووكەوتی بایۆلۆژیانە هەڵدەبژێرێت( كە دەبێ بەهۆی سەرهەڵدانی ئەو شتەی فۆكۆ بە بیۆ-دەسەڵات ناوی لێدەبات، سەرهەڵدانی رەگەزپەرەستی حكوومەتی).
دەق
بۆ بردنە پێشی شیكاری و لێكدانەوەی ئۆبژەكتیڤی پەیوەندییەكانی دەسەڵات دەبێ پاڕادایمی دادوەری حاكمییەت بخەینە لاوە. ئەم پاڕادایمە لە راستییدا بەر لە هەرشت تاك وەك بابەتی مافی سروشتی یان دەسەڵاتە سەرەتاییەكان گریمانە دەكات: شیكردنەوەی سەرهەڵدانی دەوڵەت دەكاتە ئامانج، سەرەنجام یاسا بە ڕەمزی بنەڕەتی دەسەڵات دەزانێت. ئەبێ هەوڵبدەین دەسەڵات نەك بە پێی چەمكە سەرەتاییەكانی پەیوەندی بەڵكوو لە سەر بنەمای خودی پەیوەندی، لەو رووەوە كە دیاریكەری ئەو توخمانەیە كە پەیوەندی هەیە پێیانەوە، لێك بدەینەوە. بەرلەوەی لە شوێنكەوتوان پرسیار بكەین چ شتێكیان لە تواناكانی خۆیان پێشكەش كردووە بۆ ئەوەی ببن بە ملكەچ و شوێنكەوتوو، ئەبێ بزاانین چۆن پەیوەندییەكانی شوێنكەوتن ئەتوانن شوێنكەوتوو دروستبكەن. هەروەها بەرلەوەی بە شوێن فۆڕمێكی یەكە، یان خاڵێكی سەنتڕاڵدا بگەڕێین كە شێوە جیاوازەكانی دەسەڵاتی هەمووان لەوەوە سەرچاوە دەگرێت بگەڕێین، دەبێ ئیزن بدەین بەهای خۆیان بە فرەچەشنییانەوە، بە جیاوازییەكانیانەوە، بە تایبەتمەندییەكانیانەوە، دووبارە گەڕانەوەیانەوە بدۆزنەوە. كە وایە ئەوان ئەبێ وەك پەیوەندی ئەو هێزانەی كە هەر كامەیان رووبەڕووی ئەویتریان دەبنەوە، لەگەڵ یەكتر رێ دەكەون یان بە پێچەوانە لەگەڵ یەكتر ناكۆك دەبن و دەیانهەوێت یەكتر لەناو بەرن، لێك بدەینەوەو سەرەنجام بەرلەوەی قانون وەك سەرچاوەی هێز بە شتێكی باش بزانین، ئەبێ هەوڵ بدەین رێگاكانی ناچاركردن كە یاسا بەكاریان دەبات بدۆزینەوە.
ئەگەر لە دابەزاندنی شیكاری و لێكدانەوەی دەسەڵات بۆ گەڵاڵەیەك كە بونیادی حقووقی حاكمیەت دەیخاتەروو، خۆمان دووربگرین، ئەگەر بە زاراوەكانی تایبەت بە پەیوەندی هێز بیر لە دەسەڵات دەكەینەوە، ئاخۆ دەبێ كۆدەكانی بە پێی فۆڕمە گشتییەكانی جەنگ بكەینەوە؟ ئاخۆ جەنگ دەتوانێت هەڵگری بەهایەكی وەها بێت كە دەرخەر و شرۆڤەكەری پەیوەندییەكانی دەسەڵات بێت؟
ئەم پرسیارە زۆر پرسیاریتر دەگرێتە خۆی: ئاخۆ دەكرێت جەنگ وەك بناغە و بنەمای دۆخێك بزانین كە هەرچەشنە هەیمەنەیەك، ناكۆكی، پلەزنجیرەی كۆمەڵایەتی لەوێوە جیابۆتەوە؟
ئاخۆ پرۆسەی ناكۆكییەكان، بەریكەكەوتنەكان و جەنگی نێوان كەسەكان، گرووپ یان چینەكان، لە دوایین لێكدانەوەدا دەرەنجای پرۆسە گشتییەكانی جەنگن؟
ئاخۆ كۆی ئەو چەمكانەی لە رووبەڕووبوونەوەی سەربازی(ستراتیژی) یان تاكتیكیەوە سەرچاوەیان گرتووە دەتوانن ببن بە كۆمەڵێك كەرەسەی بەهادار و پێویست بۆ شیكاری و لێكدانەوەی پەیوەندییەكانی دەسەڵات؟
ئاخۆ دامەزراوە سەربازی و جەنگییەكان، بەگشتی پرۆسەكانی بەڕێوەبردنی جەنگ، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، دوور یان نزیك، ناوەكی سەرەكی دامەزراوەی سیاسین؟
ئاخۆ ئەو پرسەی كە رەنگە بكرێت سەرەتا باسی لێ بكرێت ئەم شتەیە كە چۆن و لەكەیەوە ئەو گومانە دروستبوو كە جەنگ دەورێكی كاریگەری هەیە لە پەیوەندییەكانی دەسەڵاتدا، شەڕێكی بێبڕانەوە بۆ ئاشتی لەئارادایەو سیستەمی مەدەنی لە بنەڕەتدا سیستەمی جەنگە؟
ئەم پرسە ئەمساڵ زۆر باسی لێوەكراوە. چۆن ئاشتیان لە پشتەوەی جەنگەوە بینیوە؟ كێ لە بشێوەی و وێرانی جەنگدا، لەو قوڕ و لیتەی مەیدانی شەڕدا بەشوێن ئەو بنەمایەدا گەڕاوە كە پێویستە سیستەمەكان، دامەزراوەكان و مێژوو بناسین و لێیان تێبگەین؟ كێ سەرەتا بیری لەوە كردۆتەوە سیاسەت درێژەدان بە جەنگە بە ئامرازیتر؟
(…)
- سەرەتا دەبێ چەند حاڵەتێكی سۆڤێرێنی ساختە، بە تایبەت لای هۆبز بخەینە لاوە، ئەو شتەی هۆبز بە جەنگی هەمووان دژی هەمووان ناوی دەبات بە هیچ شێوەیەك جەنگی راستەقینەو مێژوویی نییە، بەڵكوو كایەیە بەو وێنایانەی كە هەركەسەو بە یارمەتی ئەو وێنایە ئەو مەترسییەی كە كەسانیتر هۆكارەكەین ئەندازە دەگرێت، ویستی ئەوانیتر بۆ رووبەڕووبوونەوە هەڵدەسەنگێنێت و ئەو مەترسییەی كە ئەگەر خۆی پەنا بۆ زۆر ببات رووبەڕووی دەبێتەوە بەراورد دەكات. حاكمیەت- چ لە نموونەی “كۆماری بونیادنراو” و چە لە نموونەی “كۆماری بەدەست هاتوو”- هیچكات بە هەیمەنەی شەڕخوازانە دانامەزرێت، بەڵكوو بە پێچەوانەوە بە پێی بەراوردێك دادەمەزرێت كە دەرفەتی دووركەوتنەوە لەجەنگ دەخولقێنێت.
لە روانگەی هۆبزەوە دۆخی “نابۆجەنگ” ئەو دۆخەیە كە دەبێ بە هۆی بونیادنانی دەوڵەت و فۆڕمی پێدەبەخشێت.
- گەڵاڵەی مێژوویی جەنگەكان وەك منداڵدانی دەوڵەتەكان بێگومان لە سەدەی شازدەدا، دوای جەنگە ئایینییەكان، داڕێژرا. (بۆ وێنە لە فەرانسە لە لایەن هۆتمەنەوە ) بەڵام بە زۆری لە سەدەی هەڤدەیەمدا بوو ئەمجۆرە لێكدانەوەیە پەرەی سەند. سەرەتا بەریتانیا لە باڵی ئۆپۆزیسیۆنی پەڕلەمان و لای پۆرتاینەكان(PUritains)، بەو بیركردنەوەوە كە كۆمەڵگای بەریتانیا لە سەدەی یازدەوە كۆمەڵگایەكی خاوەن هەیمەنە بووە پاشایەتی و ئەرەستۆكراتی بە دامەزراوە تایبەتەكانی خۆیانەوە، لە نۆرماندییەوە هاتبوونە ناوەوە لە حاڵێكدا خەڵك، ساكسۆنەكان، ئاسەوارێك لە ئازادییە سەرەتاییەكانی خۆیان، بێ هیچ زەحمەتێك پاراست. مێژوونووسانی بەریتانیایی لەوانە كۆك (coke)یان سێلدێن(selden) قۆناغە سەرەكییەكانی مێژووی بەریتانیایان لە سەر بنەمای ئەم هەیمەنەیە داڕشتەوە: هەركام لەم دوو قۆناغە وەك دەرەنجامێك یان وەك دەستپێكردنەوەی دۆخی جەنگی لە روانگەی مێژووییەوە سەرەتا لە نێوان دوو رەگەزی دژبەر، كە لەباری دامەزراوەیی و بەرژوەندییانەوە لەگەڵ یەكتر جیاوازن لێكدانەوەو شیكردنەوەی بۆكرا. ئەو شۆڕشەی كە مێژوونووسانی هاوچەرخی، شایەت و هەندێجار بكەری سەرەكیبوون تێیدا، بەمشێوەیە بوو بە دوایین رووبەڕووبوونەوەو تۆڵەسەندنەوە لەو جەنگە كۆنە.
شیكاری و لێكدانەوەی لەمجۆرە لای فیلسووفەكانیش دەبیندرێت، بەڵام لە زۆر كۆنترەوە، بەتایبەت لە كۆڕ و كۆمەڵی ئەریستۆكراتی كۆتاییەكانی پاشایەتی لۆئی چواردەیەم كە بۆلنڤیلییە(Bollainvillieves) بە وردترین شێوە باسی لێوەدەكات، بەڵام ئەمجارە مێژوو دەگێڕدرێتەوەو وەك سەركەتووان داوای ماف دەكەن، ئەریستۆكراتەكانی فەرانسە بەوەی كە بانگەشەی ئەوە دەكەن كە رەگەزی جێرمەنیان هەیە، مافی هەیمەنە و سەرەنجام خاوەندارێتی لەسەر سەرجەم زەوییەكانی وڵات و دەسەڵاتداری رەها لە سەر سەرجەم دانیشتوانی گۆلی یان رۆمییان بۆ خۆیان بەڕەوا دەزانی، بەڵام هەروەها لە پەیوەند لەگەڵ دەسەڵاتی پاشا كە هەر لەسەرەتاوە بە رەزامەندی ئەوان دامەزرابوو، دەبوو هەموو كات لە سنوورێكی دیاریكراودا پارێزراو بمایەتەوە، كۆمەڵێك ئیمتیازیان بۆ خۆیان لەبەرچاو دەگرت. ئەو مێژووەی كە بەم شێوەیە دەنووسرا ئیتر وەك بەریتانیا مێژووی رووبەڕوو بوونەوەی بەردەوامی سەركەوتووان و شكستخواردوان نییە، بەڵكوو مێژووی داگیركاری زاڵمانە یان خیانەتەكانی پاشایە بەرامبەر ئەریستۆكراتەكان، كە خۆی بەشێك بوو لەوان و دسەترێژییە ناسروشتییەكای بۆ سەر بۆرژوا گالۆ- رۆمەنەكان.
ئەم گەڵاڵەی شیكاری و لێكدانەوە كە لای فێرێرەو بە تایبەت بۆئات نانسی دەستیان پێكردۆتەوە، بوو بە بابەتی زنجیرەیەك نووسین و دەرفەتی خولقان لێكۆڵینەوە مێژووییە گرنگەكان كە تا سەردەمی شۆڕش بوونین هەبووە پێشكەش بكرێن. گرینگ ئەوەیە بە شوێن بنەمای شیكاری و لێكدانەوەی مێژوویی لە دوالیزم و جەنگی رەگەزەكاندا بگەڕێین. لێرەوەو لە رێگای بەرهەمەكانی ئاگۆسیتن و ئامێدە تییەریەوەیە كە لە سەدەی 19دا دوو جۆر كۆكردنەوەی مێژوویی دەردەكەون، یەكیان دەپەرژێتە سەرخەباتی چینایەتی و ئەیوتر رووبەڕووبوونەوەی بایۆلۆژیكی.
سەرچاوە: هێلێن ترایە
خشونت در تاریخ غربی
ترجمە دكتر عباس باقری. نشر فرازان – تهران ساڵ 1390
