لەم رۆژانەدا چی دەكەی و بە زۆری بە چییەوە سەرقاڵی؟
لەم رۆژە تاڵ و ناخۆشانەدا، كە تاریكییەك هەموو دونیای داگرتووەو مژێكی بەربڵاو دەبیندرێ، لە لایەكەوە سەرقاڵی ئیش كردنم لە سەر دیوانی حافز چونكە هیچ كۆپییەك لەم دیوانە جیگای باوەڕ نییە، هەموو كۆپییەكانی ئەم دیوانە هەر لە حافزی قەزوینییەوە بگرە تا دەگاتە پژمان بەختیاری و خانری، ئەنجەوی شیرازی و بەهادین خوڕەمشاهی و قودسی، جێگای باوەڕ نین. ئەمە سەرەڕای هەموو هەوڵ و زەحمەتێكە كە ئەو بەڕێزانە كێشاویانە. لە لایەكی ترەوە لە سەر نووسینەكانی خۆم كار دەكەم. دووبارە بە رۆمانی “وەرزێر”دا دەچمەوەو هەموو رەگە توند و رۆمانتیكەكانی لێ دەردەكێشم. ئیزنی چاپیشی پێ دراوە.
رەنگە ئەگەر لە گەڵ سەردەمدا بهاتبای ئێستا زۆر زیاتر لە سەر زاران بای. وا باشتر نەبوو؟
ئەوانەی زۆر لە سەر زارن و باسیان لێ دەكرێ بە كوێ گەیشتوون و چ دەسكەوتێكی سەیریان بەرهەم هێناوە یان چ میراتێكی گرانبەهایان لە خۆیان بە جێ هێشتووە؟ بە داخەوە دەبێ بڵێین هیچ تواناییەكی سەیر و سەمەرە لە دڵی ئەم شەپۆلانەوە كە لە سەر بوورسن و لە سەر زارن لە هەر كام لە بوارەكانی شیعر، چیرۆك، شانۆنامە، سینەما، رەخنەی ئەدەبی و.ز سەری هەڵنەداوە. چاو لە پاڕامێترە جیهانییەكان بكە و هەر بەم پاڕامێترانە لە چیرۆك و شیعر و بوارەكانی تری هونەر لە ئێران بڕوانە. سەرەڕای هەموو ئەم هەڵەخەڕجی و پڕووپاگەندەی بەربڵاوە، كامە توانای سەیرو سەرمەرە دەركەوتووە؟ تەنها پارەیان سەرف كردووە. ئێستاش كە ئێستایە سادقی هیدایەت و سادقی چووبەك لە چیرۆكدا قسەی یەكەم دەكەن، هێشتا غوڵام حوسەین ساعیدی باشترین فیلم نامە نووسی ئەم وڵاتەیە، لە بواری شیعریشدا فرووغ فەڕوخزارد و نادر نادر پوور و نوسرەت رەحمانی و هووشەنگ ئێبتهاج و ئەخەوان سالس و … قسەی یەكەم دەكەن.
چ بكەین لە بە پیرۆز كردن لە ئەدەبی ئێراندا؟ پرسێكی فەنتازیایی كە كەسایەتییە دیارەكانی ئەدەبی ئێرانی گەمارۆ داوو ئەگەر لێیان نزیك بیتەوەو رەخنەیان لێ بگری هەزار و یەك قسەت پێ دەڵێین بەوەی بۆچی سووكایەتیت بە فڵانە نووسەر كردووە. تكایە ئێوە بڵێن چی بكەین لەم بابەتە؟
تەنها لە هەلوومەرجێكی تەواو دیمۆكراتیك و لە بەستێنی رەخنەی زیندوو و زانستیانەدا دەكرێ ئەم شێرە بەفرینانە ببن بە ئاو. ئەم پەیكەرانە هەندێكیان تەنها لە زستانێكدا لە دایك بوون كە درگا و دەمەكان داخراوە، بەردەكانیان بەستۆتەوەو سەگەكانیان بەرداوە.
پێویست بە تواناییەكی تیۆریك و زانستی جیهانییە بەوەی دۆنكیشۆتەكانی وڵاتەكەمان بنێرینە شەڕ لە گەڵ ئاشە باییەكان. نەخۆشی بە پیرۆز كردن نەخۆشییەكی تایبەت بە جیهانی سێهەمە. لە وڵاتە ئازادەكاندا كە هەر ئایدیا و رەوتێك بە شێوەیەكی ئازادانە دەكەوێتە بەر رەخنە، ئەم نەخۆشییە نییە. نابی زۆر نیگەران بین، ئەمانە بڵقی سەر ئاون ، دێن و دەڕۆن، لە وەهمی مالیخولیایی و خەیاڵی جادوویی خۆیاندا لایان وایە پیرۆزن. نە وانییە! بەختەوەرانە جیهانی ئەمڕۆ جیهانی پێوەندییەكانە و ئەوەی كە دەڵێن جیهان بووە بە گوندێك بە راست قسەیەكی لە خۆڕا نییە. لە جیهانی ئازادا تەنها لە ژێر تیشكی رەخنەی بە كۆمەڵدایە- رەخنەیەكی بێ رەحمانەو بە ویژادانانەو هەڵبەت مێژوویی، زانستی و تەكنیكی- كە ماهییەت و چییەتی دیاردەیەك دەردەكەوێ. سەردەمانێك ئێران لە باری هونەرییەوە تاكە سوار بوو، لە بواری چیرۆك و شیعر و بیناسازییدا تاقانە بوو و بە كەسانێكی وەك فیردەسی و خەیام و سەعدی و كەسانی تر و بەرهەمەكانی تەخت جەمشید و تاق وەسان و قەڵای شاپوور و ئەرگ بم و.. لە جیهاندا دیار بوو، ئەمڕۆ چ دەستكەوتێكمان هەیە؟ ئەویش بە بەراورد لە گەڵ مایكل ئانجیلۆ و بێتهۆڤن و مۆتزارت و باخ و سینەمای پێشەكوتووی جیهان و چیرۆكنووسانی رووسیا و فەرانسە و ئەمریكا؟…. كامەیان پیرۆزە؟ ئەمە وەهم و دڵی خۆ خۆش كردنە. چیرۆك نووسینمان لە سەرەتای رێگا دای و سینەمامان نییە، شانۆ كە لە هیچ كوێ دیار نییە و بیناسازیمان كە هەر زۆر خراپە… دەبێ چ بكەین؟ دەبێ درگاكانی رەخنە ئاوەڵا كەین.
رەخنەی ئەدەبی بۆ وای بە سەر هاتووە؟ لات وا نییە زۆربەی ئەم كەم و كووڕی و گرفتانە بە هۆی نەبوونی رەخنەوەیە؟
پێدا هەڵدان و وەسف كردن جێگای رەخنەی ئەدەبی گرتۆتەوە. شتێكمان نییە پێی بوترێ رەخنەی ئەدەبی. رەخنەی ئەدەبی لە كەش و هەوایەكی تەواو دیمۆكراتیكدا دەتوانێ گەشە بكا و بە شێوەیەكی تەواو ئازاد دەركەوتنێكی عەینی و ئۆبژەكتیڤی ببێت. هەلوومەرجی كۆمەڵگای ئێمە دەبێ بە شێوەیەك بگۆڕدرێ كە راگەیاندنەكان، تەلەفیزیۆن و رادیۆ، كەش و هەوای پەروەرد و فێركاری بتوانن بێ ترس و بێ هیچ دڵەڕاوكەیەك مشت و مڕ بكەن. تا ئەو كاتەی سەرجەم كۆمەڵگا دیمۆكراتیك نەبێت، بەستێن بۆ رەخنە ئامادە و لە بار نابێت. لە نەبوونی بەستێن و فەزای رەخنەدا درۆ، دووڕیی، زمانلووسی جێگای رەخنە دەگرێتەوە و دەبێ بە بەها و رەخنە دەبێ بە شتێكی خراپ . تا ئەو كاتەی زەمینەكانی دیمۆكراسی و كۆمەڵگای دیمۆكراتیك لە بار نەبێت و هێزە بیرمەندەكانی كۆمەڵگا نەتوانن هەست بە ئاسایش و ئەمنییەت بكەن و كێشەكان بدەنە بەر رەخنە، لە هەموو پانتاكانی كۆمەڵگادا دەبێ چاوەڕوانی كەم و كورتی تازەتر بین.
یەكەم یەكەیەك كە دەبێ رەخنە لەوێوە دەست پێ بكات و بكەوێتە بەر تیشكی رەخنە سیستەمی پەروەردەو فێركارییە.سیستەمی پەروەردەو فێركاری دەبێ سەربەخۆ و مۆدێڕن و تەیار بە نوێترین ئامرازەكانی راهێنان و فێركاری بێت و مامۆستاكان دەبێ بتوانن بە شێوەیەك ئازادانە لە سەر پۆلەكانی خوێندندا باس لە كێشە جیدییەكانی ژیانی رۆژانە كولتووری كۆمەڵگا بكەن. رەخنە كاتێك گەشە دەكات كە كۆمەڵگا شانازی بە رەخنەگرەكانییەوە بكا و رێز لە رەخنە بگرێ، نەك ئەوەی هەر رەخنەیەك بە مەبەستی باشتر بوونی ژیان، سزای بە دواوە بێ و رەخنەگر لە ناو ببرێ و مافی ژیانی لێ زەوت بكرێ.
ئایا لە گەڵ من هاوڕا و هاودەنگی كە رووناكبیران ئەمڕۆكە تەنها كایە بە ناوەكان دەكەن و ئەوەیان بە لاوە گرینگ نییە بەرهەمەكە چۆنە؟ تەنها ئەگەر كەسێك ناوی لە ناو ریزی دۆستاندا نەبوو مەحكووم دەكرێ، جا گرینگ نییە چی وتووە. رۆژانە ئەم هەڵسووكەوتە دەبینم و هەستی پێ دەكەم. واتە هەڵسووكەوتە دژە رووناكبیری. ئێوە چی وەها بیر دەكەنەوە؟
راستت دەوێ ئەم بۆچوونەی تۆم بە لاوە سەیرە. من لە ئێستادا لە ئێران و لە كەش و هەوای ئێراندا رووناكبیرێك نابینم. یەكەم مەرجی رووناكبیر بوون، رەخنەی زۆر جیدی لە پرسەكان و مشت و مڕ و هینانە بەر باسی ئایدیای نوێ و رووبەڕوو بوونەوە لە گەڵ بۆچوونە باو و پەسەندەكاندایە. لە كۆمەڵگای ئێمەدا دەرفەتێك نییە بۆ پێشكەش كردنی رەخنەو تا ئەو كاتەی بیرمەندانی ئێمە نەتوانن جیدی ترین پرسەكانی تایبەت بە وڵات یان جیهان لە كەش و هەوایەكی دیمۆكراتیكدا ببەنە ژێر پرسیارەوە بیدەنە بەر رەخنە، ناتوانین باس لە دیاردەیەك بكەین بە ناو رووناكبیری. لە ئەمڕۆدا رووناكبیری بووە بە چەمێك كە لە باسە تیۆرییەكاندا بە شێوەیەكی نائاگاهانە بە كار دەبرێ. مەرجی رووناكبیر بوون گومان كردنە لە بونیادە پەسەند كراو و باوەكان و رەخنەگرتنی نەترسانەیە لە بابەتەكان ، هەڵبەت لە كەش و هەوایەكی دوور لە ترس و دڵەڕاوكە. بۆ پێشكەش كردنی باس و رەخنە سەرەتا دەبێ فەزایەكی پارێزراو ئاسایش بوونی هەبێت. لە ئێران وەها ژینگەیەك بوونی نییە. رۆشنبیری بەرهەمی هەلوومەرجی دیمۆكراتیكە و زادەی هەلوومەرجێكە كە لەو هەلوومەرجەدا بەهایەكی جیددی دەدەرێ بە رەخنەو بیرمەندان و بیریاران لە وەها كۆمەڵگایەكدا رێزیان لێ دەگیردرێ، نەك ئەوەی مەحكووم بكرێن بە تەریك كەوتنەوەو ژیانی بە ناچار لە ماڵەوەو دانیشتن لە بەر تەلەفیزیۆنێكدا كە تەنها مشك و پشیلەو چیرۆكی دووپاتەی زەماوەند و جیابوونەوە بڵاو دەكاتەوە. ژینگەی رۆشنبیری بەرهەمی هەلوومەرجێكە كە گرینگی دەدرێت بە كولتوور و پارە تەنها پێوەری بەها نییە.
ئاغای یاقووتی بۆچی لە كۆڕ و كۆمەڵە ئەدەبی و رووناكبیرییەكان دوور كەوتوویتەتەوە؟
نە كۆڕ و كۆمەڵی زیندووی ئەدەبێ دەناسیم كە بێ ترس لە هیچ ناو و ناتۆرەیەك بتوانم تێدا بەشداری بكەم و شتی لێ فێر بم و بەو پەڕی ئاسوودەییەوە درگای رەخنە و دەنگی جیاواز بكەینەوە، نە كۆڕ و كۆمەڵی رووناكبیرانە یان تەنانەت شێوە رووناكبیرانە بوونی هەیە كە بكرێ باسی فیكری و تیۆری تێدا پێشكەش بكری بێ ئەوەی لە تۆمەت و ناتۆرەكان بترسی بە شێوەیەكی ئازادانە باس لە كێشەكانی خەڵك و جیهان بكرێ.
راستییەكی تاڵ و دڵتەزین ئەوەیە كە ئەمڕۆكە كۆمەڵێك تاقم و دەستەی تایبەت چەتریان بە سەر كۆڕ و كۆمەڵی ئەدبێ ئێراندا كێشاوەو بە زۆری پەرە بە بۆچوونی دواكەوتووانەو باو دەدەن و لە شیعر و چیرۆكدا خوازیاری سڕینەوەی ئایدیان و و هەوڵیان ئەوەیە هونەر بە دوور بێت لە روانگەكان و وەك سێوێكی كرمۆڵ كە كرم ناوەكەی خواردووو پووكاوەتەوە ئەدەب و هونەر لە هێزی ژیان و شیرەی ژیان دووركەنەوە. كەسانێكی نەخوێندەوار، هەل پەرەست، بەرچاوتەنگ بە بیركردنەوەی دۆگماو چەق بەستوەوەو ئەم كۆڕ و كۆمەڵانە دەگێڕن و بەر بە هەر جۆرە رەخنەیەكی بونیادنەر دەگرن و جگە لە كاوێژ كردنی ئایدیا كۆن و سواوەكان هیچ شتێكی نوێ و زیندوویان پێ نییە بۆ وتن. دەمارگرژی و تاقم و تاقم بازی یەكێكی تر لە نەخۆشییەكانی ئەم كۆڕ و كۆمەڵانەیە. هەر بۆیە لە ماوەی ئەم سی ساڵەدا لە ناو دڵی ئەم هەمووە كۆڕ و كۆمەڵە ئەدەبییە هیچ تواناییەكی سەیر و سەمەرە سەری هەڵنەداوە. ئەگەر كەسێكی دیار لەو دڵی ئەم كۆڕ و كۆمەڵە ئەدبییە هەڵقوڵاوە تۆ ناوی ببە.
باروودۆخی ئەمڕۆكەی ئەدەبی داستانی ئێران چۆن دەبینی؟ ئاخۆ هیچ بەرهەمێكت دیوە سەرنجت بۆ لای خۆی رابكێشی؟
لە ئەدەبی داستانی ئەمڕۆدا ژیانی خەڵك بە وێنا ناكێشرێ. خەڵكی ئەمڕۆكە كێشە و گرفتی زیر تاڵ و ناخۆشیان هەیە. تەنها پێویستە چیرۆكنووس چاو لە چواردەوری خۆی بكا و بڕواتە ناو قووڵاییەكان و پێوەندییەكی ئۆرگانیك بگرێ لە گەڵ ئەوانەی هیوایەكیان نییە بە داهاتوو. جەهەنەمێكی بۆ دەردەكەوێ كە گڕەكەی تووشی سەرسووڕمانی دەكات. من لە شوێنێكی تر وتوومە و ئێستاش دەیڵێمەوە بەشێك لە نووسەرەكانی ئێمە لە سەد ساڵ لەوە پێش دا دەژین بێ ئەوەی بیانهەوێ رۆمانی مێژوویی بنووسن. تووشی جۆرێ پاشەكشە هاتوون و بە دوای بابەتگەلێك دەكەون كە كێشەی مرۆڤی ئەمڕۆیی نییە. مرۆڤی ئەمڕۆیی كێشە و گرفتی تایبەت بە خۆی هەیە و دەبێ لەو كێشە و گرفتانە نزیك بینەوە. بەشێك لە نووسەرەكان تووشی كایە وێنەیی و زمانییەكان هاتوون و لە زماندا بە دوای ئەدەبدا دەگەڕن . فۆڕمالیسم بە جۆرە گاڵتەجاڕ و سووكەكەی بووە بە سەرقاڵی ئەم نووسەرانە، لە ئاستی جیهانییدا بەرهەمی گەورە دەنووسرێ و نووسەرانی گەورە لە گەڵ كێشە گەورەكانی رۆژگاری خۆیاندا دەژین. بەشێك لە نووسەرەكانیشمان وەك هەموو كات لاسایی كەرەوەن و چاوەڕێن نووسەرێكی بیانی بەرهەمێك بخولقێنی و ئەوان بە لاسایی لەو نووسەرە كوپییەكی رووكەش و سەقەت بخەنە بازاڕەوە.