ن:جان ستوارت میل
وەرگێڕانی: مستەفا زاهیدی
لە هەمو بیركردنەوەكانی تایبەت بە شێوەی حكومەت، كەم تا زۆر شوێن پێی دو تیۆری ناكۆك دەربارەی دامەزراوە سیاسیەكان یان بە واتایەكی تر، شوێن پێی دو هەڵهێنجانی دژ بە یەك لەم بابەتە كە دامەزراوە سیاسیەكان لە بنەمادا چین، دەبیندرێ.
هەندێ كەس لە سەر ئەو باوەڕەن حكومەت جۆرێ هونەری كردەییەو پرسێكی تایبەت بەرهەم ناهێنێ جگە لە ئامانجو رێگای گەیشتن بەو ئامانجە. ئەمانە شێوە جیاوازەكانی حكومەت بە میتۆدە عادییەكانی تر كە بە مەبەستی دابینكردنی پێویستیەكانی مرۆڤایەتی بە كاردەهێندرێ دەشوبهێنن و لەسەر ئەو باوەڕەن حكومەت بە هەمو بونیادەكانیەوە دروستكراوی دەستی مرۆڤە، بەم پێشەكیەوە، بەڵگە دەهێننەوە چونكە مرۆڤ دروستكەری ئەم حكومەتانەیە، هەر ئەویش دەتوانێ دروستیان نەكات، یان ئەگەری سازیانی كرد، گەڵاڵە و پلانەكەی بەویستی خۆی هەڵبژێریو دابڕێژێ. بە پێی ئەم بەڵگانەندنە، پرسی حكومەت دەبێ وەك هەر پرسێكی تر كە مەبەستەكەی سود و بەرژەوەندییە بزانرێ و گەڵاڵەكەی بە وردی دابڕێژرێ. لەم بوارەدا مەرجی هەنگاوی یەكەم ئەوەیە ئێمە ئەو ئامانجانەی دەسەڵاتەكان بۆ پێشبردنیان دروستدەكرێ، پێناسە بكەین. دواتر لێكی بدەینەوەو بزانین كام بەشی حكومەت بۆ ئەنجامدانی ئەو مەبەستو ئامانجە بە كەڵكترە. ئەوكانەی خەیاڵمان لەم بارەوە ئاسودەبو، واتە شێوەی حكومەتیمان دیاریكرد، كە چاكە تێیدا لە لوتكەدایەو خراپە كەمترنیە، تەنها شتێك كە دەمێنێتەوە ئەوەیە رەزامەندی هاونیشتمانەكانمان یان رەزامەندی ئەو كەسانەی كە ڕێكخراوە بۆ ئەوان دامەزراوە بە دەستبهێنینو ناچاریان بكەین بەوەی باوەڕێ كە ئێمە بە نهێنی دەربارەی شێوەی حكومەت پێی گەیشتوین و پەسەندی بكەنو رازی بن پێ.
دۆزینەوەی باشترین شێوەی حكومەتو رازیكردنی دیتران بەوەی ئەوەی ئێمە پێی گەیشتوین لە هەر حكومەتێكی تر باشترە، دواتر هاندانیان بەوەی خۆیان سوربن لەسەر وەها حكومەتێك، ئەم سێ شتە بە هەمان ریز كە باس كرا، لە بیركردنەوەی هەمو ئەوانەی كە لایەنگری تیۆری سیاسی سەرەوەن جێی خۆشكردەو. ئەمانە راست وەك ئامرازی جوت كردن( كێڵان) یان لە كیتەی دانەوێڵە وردكردن چاو لە یاسای بنەڕەتی دەكەن.
لەبەرانبەر ئەم تاقمەدا، تاقمێكی تر لە بیریارانی سیاسی هەن كە ئامادەنین شێوەی حكومەت بە مەكینەیەك بشوبهێنن، بەڵكو وەك بەرهەمێك چاوی لێدەكەن، كە ئازادانە لە نەبونی بەرهەم هاتوە، ئەگەر كەسێك لە چاویلكەی ئەم گروپەوە چاو لە حكومەت بكات، زانستی دەسەڵاتدارێكی وەك بوارێ لە مێژوی سروشتی دەبینێ. لە دیدی ئەمانەوە ئەوە ئێمە نین بە پێی حەزو وسیتی خۆمان شێوە و شكڵی حكومەت دیاریدەكەین، بەڵكو بە هەر شێوەیەك گەیشتین بە شكڵاو شێوەیەكی حكومەت، دەبێ بەهەمان دۆخ بیپارێزین. ناكرێ حكومەتو دەسەڵاتدارێتییەكان بە پێی پلانی پێشتر دابڕێژرێن و بونیادبنرێن. دەسەڵات و حكومەتەكان( سازكراوی دەستی مرۆڤ نین بەڵكو دەڕوێن). لە بەرامبەر وەها “رێكخراوەگەلێكی سیاسی روەكدا” دەبێ هەمان كار بكەین كە لەبەرامبەر راستیەكانی جیهانی دەوروبەرماندا ئەنجامی دەدەین، بەم مانایە كە تایبەتمەندییەكانیان قبوڵا بكەین.
لە روانگەی تاقمێكەوە كە سەر بەم قوتابخانە فیكریەن، دامەزراوەو رێكخراوە سیاسیەكانی نەتەوەیەك وەك نەمامێك دەچن كە لە خاكی،سرشتو خو و هەڵسوكەوتی ئەو نەتەوەوە سەریانهەڵداوەو بە تێپەڕینی كات بەهێز دەبن.ئەمجۆرە دامەزراوانە خوڵقاوی دابو نەریت، غەریزە، ئاوات و خواستە نادیارەكانی نەتەوەكانن و زۆركەم رودەدات بە بیركردنەوەو پلانی پێشترەوە دابڕێژرێن. ئێرادەی خەڵك هیچ پشكدار نییە لەم بوارەدا، واتە لە رواندنی نەمانی دەسەڵاتدا، جگە لەوەی لە كاتی پێویستدا رێگا چارەو نەخشەیەك كە لە هەمان ساتدا بە مێشكی داهاتوە بباتەكار، ئەم رێگا چارەیە ئەگەر بەڕادەی پێویست لە گەڵا خو و هەستی نەتەوەیی ئەو خەڵكەدا بێتەوە زۆربەی كات رەگ دادەكوتێو دەمێنێتەوە. ئەوكاتەی بە تێپەڕینی كات ژمارەی ئەم جۆرە گەڵاڵەو ( رێگە چارانەی سەرچاوە گرتوە پێویستییەوە) ، زیادیكرد دەسەڵاتو یاسای نەتەوەیەك ساز دەبێ تەنها بۆ ئەو نەتەوەیە دەشێ و كارێكی بێ هودەیە ئەگەر بمانهەوێ دەسەڵات یان ئەو یاسایەكی بنەڕەتیی، بە سەر خەڵكێكدا داسەپێنێ كە لەگەڵا بارودۆخ و خوی ئەو نەتەوەیەدا ناتەبایەو ئازادانە پەروەردەی نەكردوە.
ئەگەر بەراست دەكرێ لامان وابێ كە هەركام لەم دوباوەڕە جیاوازە وەك تیۆرییەكی جێگیر پەسەند بكرێ كە هیچ گومانێكی تێدا نییە، راستی ئەوەیە دژوار بو مرۆڤ بڕیاربدات كامیان لەویتریان باشترە. بەڵام بەرهەمێك كە خەڵك بە وروژانەوە باسی لێدەكەن بە زۆری هیچ نییە جگە لە دەربڕینی ناتەواوی باوەڕەكانیان، ئەگینا كەس باوەڕناكات ئەم كارە لە دەست هەر نەتەوەیەك بەدی بكرێ، كە هەرچەشنە دەسەڵاتداری، یان هەرچەشنە یاسایەكی بنەڕەتی، پەسەند بكاتو بەختەوەر بێ بە هۆی پەسەندكردنییەوە. ئەگەر شوبهاندنێك كە دەربارەی ئامرازی میكانیكی بە كاریان هێنا تا دوایین ئاست گەشەی پێ بدەن ، دەبیندرێ مرۆڤ تەنانەت شیشو ئاسن پێویستی ژیانی تەنها لەو روەوە كە باشترین شیش و باشترین ئاسنەكانن هەڵنابژێرێ بەڵكو بەر لەوە بیر لەوە دەكاتەوە ئاخۆ ئەو ئامرازانەی تری هەیە كە دەبێ لەگەڵا ئەم دوانەدا پێكەوە بهێنرێن یان نە، بەتایبەت بیر لەوە بكاتەوە. ئەو كەسانەی كە بڕیارە ئەم ئامرازانە بە كار بهێنن زانیاری و لێهاتویی تایبەت بە بەكارهێنانیان هەیە.
لە لایەكی ترەوە، ئەوانە دامەزراوە سیاسیەكان بە گیانلەبەرو روەكەكان دەشوبهێنن بە پێچەوانەی ئەوەی وتەكەیان نیشانیدەداو، وەها نین بەرژەوەندی خۆیان بسپێرن بە قەزاو قەدەر. مەبەستی ئەوان ئەوە نییە خەڵكی جیهان بێ كاریگەرن لە پرسی هەڵبژاردنی دەسەڵاتێك كە بە سەریاندا حكومەت دەكات یان هەر ئەو خەڵكەی ئەو كاتەی بڕیاردەدەن حكومەت بە سەرتر بزانن لە دەسەڵاتەكانی تر كەمتەرخەمن لەوەی بیر لە ئەنجامەكانی سەرچاوە گرتوە لە خو و سروشتی سیاسی حكومەتەكان بكەنەوە. بەڵام هەرچەند هەر كام لەم دو گروپە، بە هۆی دژایەتیكردن لەگەڵا گروپەكەی تر، هەمو كارێك دەكەن بۆ گشتاندنی بیرو ڕای خۆیان و كەس ناتوانێ ئەم تیۆریانە بێ گۆڕان لەهەر كامەیاندا قبوڵا بكات، خودی ئەم ڕاستیە كە دو باوەڕی لێكدژ بەرامبەریەك وەستاونەتەوە، باس لە جیاوازی قوڵی نێوان ئەم دو بیركردنەوە دەكات، هەرچەند رون و ئاشكرایە، كە هیچ كامیان بە تەواوەتی راست نییە، بەڵام چونكە ئەمەش ئاشكرایە كە هیچكامیان هەڵە نییە، كەوایە دەبێ هەوڵا بدرێ درز بكرێتە ناو رەگی ئەم دو تێوریو بۆ ئەوەی بزانرێ تا چەند راستی لە هەركامەیاندا شاراوەیە.
لە پلەی یەكەمدا پێویستە ئەوە بە یاد بهێنینەوە دامەزراوەو رێكخراوە سیاسیەكان بە دەست خەڵك سازكراونو بونیان گرێ دراوەتەوە بە ئیرادە و خواستی مرۆڤەوەو لەم بارەوە قەرزداری مرۆڤ و تاكەكانی كۆمەڵن. خەڵك بەیانیەك لە خەو هەڵنەستاون ببینن ئەم دامەزاروانە وەك قارچك لە خاكەوە سەریان دەرهێناوە. هەروەها ئەم دامەزراوانە وەك دار ناچن، لەگەڵا ئەوەی ناشتان چ ئاگا بینو چ نوستو درێژە بە گەشەی خۆیان دەدەن. ئەمانە لە هەركام لە قۆناغەكان بونی خۆیاندا هەمان ئەو شتەن كە كارو هیمەتی مرۆڤ ویستویەتی، لەم روەوە وەك هەمو ئەو كارانەی بە دەستی مرۆڤ ئەنجامدراوە رەنگە باش یان خراپ لە گڵ دەربێ، ئەمە گرێ دراوەتەوە بەو لێهاتویی و وردبینیەی لە بەرهەمهێنانیاندا بەكاربراوە. هەروەها ئەگەر نەتەوەیەك كەمتەرخەم بێت بەرامبەر بەم بابەتە یان بە هۆی گوشاری دەرەكیەوە توانای ئەوەی نەبێ بە شێوە ئەزمونی( زیان دیتی و رێگا چارە هەڵبژاردن) ببێ بە خاوەن یاسایەكی بنەڕەتی بەهێز، یان ژێر دەستانی ئەو نەتەوە بەهێز دەبن بەرامبەر چەوسێنەران ناوستنەوە بەڵكو شان و شكۆیان پێدەدن، وەستانی پێشكەوتنی سیاسی لە ژیانیاندا بە هۆی كەمتەرخەمیەوەیە بە دڵنیاییەوە لە زەرەریاندایە. بەڵام ئیتر ئەمە بەو مانایە نییە رێگا چارەیەك كە لە بواری تردا بە كار براوە و ئەنجامی لێ كەوتۆتەوە، لە بارەی ئەوانەوە ئەگەر تاقی بكرایەتەوە ئەنجامی خراپی لێ دەكەوتەوە یان ئەگەر رۆژێ هەمان رێگا چارەیان هەڵبژارد، بە زەرەریان نەبو.
لەو روەوە، دەبێ ئەمەش لەبەرچاو بگرین مەكینەی سیاسی لە خۆڕا كار ناكات بەڵكو وەك ئەوەی بە دەست خەڵك سازكراوە، دەبێ بە دەست ئەو خەڵكەش بكەوێـتەكار، ئەم خەڵكەش پێویست ناكا شارەزا و پسپۆر بن. تەنانەت خەڵكی عادیش دەتوانن ماشێنی حكومەت بخەنەكار. بۆ كاركردنی تەنها ئەوە بەس نییە كە خەڵك رازی بن، بەڵكو بەشداریان پێویستەو شكڵاو بینای مەكینەی حكومەت دەبێ لەگەڵ ستاتیكا و تایبەتمەندی ئەو خەڵكەی لەبەردەستدان بێتەوە ئەمەش پێویستی بە سێ شتە.
１-ئەو خەڵكەی دامەزراوەی حكومەتیان بۆ لەبەرچاوگیراوە دەبێ خۆیان ئەو دامەزراوەیە قبوڵا بكەن و یان ئەوەندە كەمترخەم نەبن بەرامبەری كە ببن بە لەمپەرێكی گەورە لەبەردەم سەرهەڵدان و گەشەی وەها حكومەتێكدا
٢- دەبێ بیانهەوێ و شیاوی ئەوەبن بۆ پارێزگاری لەو حكومەتە ئەوەی لە دەستیان دێ ئەنجامیبدەن.
٣- دەبێ بیانهەوێ و شیاوی ئەوەش بن، داواكارییەكانی حكومەت جێبەجێ بكەن بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانیان.
وشەكانی”بیكەن” و “ئەنجامی بدەن” دەبێ وەها مانا بكرێنەوە كە خەڵكیش كارەكانی ئەو حكومەتەی هەڵیانبژاردوە قبوڵا بكەنو كار بكەن بۆ پاراستنی ئەو حكومەتە. بە كورتی، دەبێ شیاوی ئەوە بن” هەلومەرجی ” كاركردن” و” هاوسەنگی پاراستن” بپارێزن، چونكە ئەم هەلومەرجە هەم بۆ گەرەنتی ئەو حكومەتەی سازكراوە پێویستە و هەم بۆ هێزبەخشین بەو دەسەڵاتە بۆ ئەوەی ئەو ئامانجانەی هەڵی بژاردوە بە ئەنجام بگەیەنێ.
لە ئەگەری نەبونی هەر كام لەم هەلومەرجاندا، ئەو حكومەتەی بۆ نەتەوەیەك دیاریكراوە، هەرچەند داهاتوی لە روی ترەوەو لە رێگای ترەوە، هیوا بەخش بێت، دەبێ گرێ بدرێتەوە بەو نەتەوە تایبەتەوەو ئەنجامەكەی شكست دەبێ.
لەمپەری یەكەم، واتە بێزاری و رقی خەڵك لە پەسەندكردنی حكومەتێك كە پێیان پێشنیار كراوە، پێویست بە نمونە هێنانەوە ناكات چونكە لە روی تیۆرییەوە هیچكات ناكرێ ئەم بابەتە لەبەرچاو نەگیردرێ. ئەم پرسە هەردەم دێتە پێش و هیچكات نابڕێتەوە. هیچ هێزێ جگە لە زۆری شمیری دەرەكی ناتوانێ سور پێستەكانی ئەمریكای باكور ناچار بكات ملكەچی یاساكانی حكومەتو دەسەڵاتێكی شارستانی بن. نمونەی ئەم شتە بە هەندێ گۆڕانی بچوكەوە دەكرێ دەربارەی ئەو وەحشیانە وەك نمونە بێنینەوە ئیمپراتۆری رۆمی كۆنیان نایە ژێر پێ. تێپەڕینی سەدەكانو گۆڕانی تەواوەتی بارودۆخەكە پێویست بو بۆ ئەوەی ئەم وەحشیە سەركەوتوانە لەگەڵا بنەماكانی نەزمو پرەنسیپ دا ئاشنا بنو ملكەچی فەرمانی رێبەرەكان، تەنانەت ئەو رێبەرانەی خۆیان هەڵیانبژاردبو بن. لە جیهاندا هەن نەتەوەگەلێك كە هیچكات بە شێوەی خوازراو ملكەچی حكومەتێك جگە لە حكومەت و دەسەڵاتدارێتی كۆمەڵێك بنەماڵەی رەسەن، كە لە كۆنەوە رێبەرانێكیان بۆیان بارهێنانەوە، نابن. هەندێ لە نەتەوەكان جگە لەوەی خاكی وڵاتەكەیان لە لایەن هێزە بیانییەكانەوە داگیر بكرێ، دەسەڵاتی هیچ رژیمێكی پاشایەتیان قبوڵا نیە. هەندێ تر بە هەمان رادە لە حكومەتی كۆماری بێزارن. ئەم جۆرە لەمپەرانە زۆربەی كات كێشە ساز دەكات بۆ كاركردنی حكومەتەكان.
بەڵام لە هەمانكاتیشدا نمونەگەلێك هەیە، كە خەڵك لەگەڵا ئەوەی دژ بە قبوڵكردنی حكومەتێك نین، بەڵكو رەنگە لە دڵیشەوە ئاواتی ئەو چەشنە حكومەتە بخوازن، بەڵام بە كردەوە نایانهەوێ یان ناتوانن هەلومەرجی هاتنە سەركاری ئەو چەشنە حكومەتە بڕەخسێنن- ئەوەندە توانایی و لێهاتوییان نییە كە كۆمەڵێك لەم هەلومەرجانە كە تەنانەت بۆ ناوهێنان لەم حكومەتانە پێویستە بڕەخسێنن- بەم شێوەیە رەنگە نەتەوەیەك حكومەتی ئازادی لەچاو سەرجەم چەشنە دەسەڵاتدارێتییەكان بەدڵا بێت، بەڵام ئەگەر هەر ئەم نەتەوەیە بە هۆی كەمتەرخەمی، ترس یان نەبونی روحیەتی خزمەت بە خەڵك، ناتوانێ هەوڵا بدات بۆ پاراستنو هاتنە سەركاری وەها دەسەڵاتێك، ئەگەر ئامادەنین بۆ پاراستن و پاسەوانی لێی، ئەو كاتەی دەكەوێتە بەر هێرشی هێزە دەرەكیەكان، خەبات بكەن، ئەگەر دەتوانن لە ئاست فێڵا و تەڵەكە چاویان بنوقێنن و بێ ئەوەی هیچ بەهایەك بدەن ئازادی لە دەست بدەن، ئەگەر بە هۆی بێ هیواییەك كە كوتو پڕ دەستیان پێ دەگات، ترسێكی كورت ماوە، یان بە هۆی هۆگریان بە كەسێكی هەڵكەوتە، دەكرێ فریو بدرێن و ناچاربكرێن ئازادییەكانیان بكەن بە قوربانی بەر پێی پیاوێ، تەنانەت پیاوێكی مەزن، یان ئەوەی كە دەستی ئەو پیاوە ئەوەندە ئاوەڵا بێت كە بتوانێ دامەزراوەو قوتابخانە نەتەوەییەكانی خەڵك بڕوخێنێ ، لە هەمو ئەم نمونانەدا ئەو خەڵكانەی ئەم كارانە دەكەن شیاوی ئازادی نینو هەچەنن رەنگە بەرژەوەندییان لەوەدا بێـت كە ئەم ئازادیانەیان بۆ ماوەیەكی كورت هەبێت، بەڵام شتێكی بێ ئەگەرە بتوانن بۆ ماوەیەكی درێژ بە ئازادی بژین.
رەنگە نەتەوەیەكیش نەیهەوێ یان نەتوانێ ئەو ئەركانە جێبەجێ بكات كە حكومەتێكی تایبەت پێی دەسپێرێ. تاكەكان ئەم نەتەوەو توڕە هەرچەنە تا رادەیەك ئاگاداری بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگایەكی شارستانین، رەنگە بەكردەوە نەتوانن ئەو ئەركو كارانەی پێویستە بۆ پاراستنی وەها كۆمەڵگایەك جێبەجێ بكەن. رەنگە ئەوەندە لوتبەرزبن ملكەچ بون بە یاسایەك بە شەرم بزانن بۆ خۆیان و ئامادە نەبن بەرژەوندییە تایبەتییەكانیان لە بەرچاو نەگرن و بە جێگای یاسا خۆیان تۆڵە بسێننەوە، لەوەها نمونەگەلێكدا، حكومەتێك ئەگەر بەراست بیهەوێ لە بەرژەوەندی جەماوەردا كار بكات ناچارە تارادەیەك دیكتاتۆری بێت. واتە حكومەتێك بێـت كە تاكەكان نەتوانن خۆیان دەسەڵات بگرنەدەست، بە شێوەیەك كە سیستەمی حكومەت بتوانێ یاسا سەقامگیر بكات.
هەروەها ئەو خەڵكەی كە بەكردەوە هاوكاری بەڕێوەبەرانی یاسا ناكەن، تەنها شیاوی ئازادییەكی بەرتەسك و چوار چێوە دارن. ئەو خەڵكەی ئامادەن تاوانكارێ لە ماڵەكەی خۆیاندا حەشار بدەن بە جێگای ئەوەی لەمەترسی ئەو بترسن، ئەو خەڵكەی وەك هیندییەكان دزێ كە ماڵەكەیانی دزیوە لە ماڵەوە حەشار دەدەن و سوێند دەخۆن نەیاندیوە، نەوەك ئەگەر هاتو دژی شاهیدیان دا بكەونەبەر رق و توڕەیی دزەكەوە، خەڵكانێك كە وەك بەشێك لەنەتەوە ئەوروپییەكان تا ئەم دواییانە، ئەگەر بە چاوی خۆیان دەیاندی چەقۆ كێشێ لەناو شاردا، خەریكە پیاوێ دەكوژێ، پشتیان تێ دەكرد لەو بەری شەقامەكەوە رەت دەبون، بەو بیانوەی بەرگرتن بە وەها روداوێ كاری پاسەوان و پۆلیسە، باشتروایە مرۆڤ لە كارێكدا كە پێوەندی بەوەوە نیە دەخاڵەت نەكات و خۆی تێ وەرنەدات، ئەو خەڵكانەی بە بیستنی هەواڵی ئیعدامی كەسێك نیگەران دەبن بەڵام كە دەبیستن كەسێكی تر تیرۆركراوە هەست بە نیگەرانی ناكەن، بۆئیدارە كردنی وەها خەڵكانێك بەرێوەبەرانی حكومەت و یاسا ناچارن هێزی زۆرتر بەكاربێنن لەچاو ئەوەی لە شوێنەكانی تر پێویستە، چونكە لەوەها دۆخێكدا ئەو هێزە تەنها گەرەنتی پاراستنی پێویستیە سەرەتاییەكانی ژیانێكی رێكوپێكو شارستانیانەیە.
ئەم جۆرە هەستە ناخۆشە لە بارەی هەر نەتەوەیەك كە تازە لە گوشاری ژیانێكی وەحشیانە رزگاری بوە، بێ شك بەهۆی خراپی دەستەڵاتی پێشترەوەیە، كە فێریكردون شێوەی فێڵاو تەڵەكە بۆ بە ئەنجامگەیاندنی ئامانجێك جگە لە بەرژەوەندییەكانی ژیانی ئەوان دروستكراوە، چاو لە یاسا بكەن. هەروەها وەك دوژمنانێكیش چاو لە بەڕێوەبەرانی یاسا بكەن، كە مەترسیان لەو كەسانەی بە ئاشكرا یاسا پێشێل دەكەن زۆرترە. بەڵام ئەو خەڵكانەی لەگەڵا ئەم چەشنە خو و عادەتانەدا گەورە بون، هەرچەند بێ تاوانیش بن، هەرچەند ئەو ئەگەرەش هەبێت سەرەنجام لە ژێر چەتری دەسەڵاتدارییەكی تردا چاك دەبن و دەگۆڕدرێن، تا ئەو كاتەی ئەو خو و عادەتانەیان ماوە، بەبێ داسەپاندنی هێز، ئەویش هێزێكی زۆر، ئیدارە ناكرێن. خەڵكانی شارستانی كە خۆیان پشتیوان و لایەنگری یاسان و ئامادەن هاوكاری بكەن بۆ بەڕێوەچونی یاسا، بە كەمترین هێز ئیدارە دەكرێن.
هەروەها ئەو كاتەی شارۆمەندانی وڵاتێك ئەوەندە گرێدراو نین بە دەسەڵاتەوە كە بڕۆنە سەر سندوقەكانی دەنگدان و دەنگبدەن، یان ئەگەر دەنگیاندا لە روی بەرژەوەندی گشتیەوە دەنگ نادەن، بەڵكو بەرامبەر بە پارە دەنگەكەیان دەفرۆشن یان دەنگ بە كەسانێك دەدەن كە دەسەڵاتیان بە سەریانەوەیە و تەنها بۆ خۆشیرین كردن و نزیك بونەوە لێیان دەنگیان پێ دەدەن، لە لای وەها خەڵكانێك دامەزراوە سیاسیو دیموكراتیكەكان، جگە لەوەی هیچ بەهایەكی نییە، بەڵكو رەنگە ئامرازێ بێت بۆ زۆر بێژی و فێڵاو تەڵەكە، ئەو هەڵبژاردنە گشتیەی لەوەها هەلومەرجێكدا بەڕێوەدەچێ لە بری ئەوەی گەرەنتی بێت بۆ باشكاركردنی مەكینەی دەسەڵات، جۆرێ لەمپەرە كەوتۆتە بەردەم ئەو مەكینە خراپە.
بەدەر لەم لەمپەرە ئەخلاقیانە، ئێمە لەگەڵا كۆمەڵێك كێشەی تەكنیكدا روبەروین كە زۆربەی كات كۆسپێكی لە شكست نەهاتوە لە بەردەم رێگای هەڵبژاردنی شكڵی حكومەتدا. رەنگە لە جیهانی كەناردا سەربەخۆیی تەواوی تاكو ناوچەبونی بوبێت( زۆربەی كاتیش هەروابوە) بەڵام حكومەت بەمانای حكومەتێكی رێكوپێكی نەتەوەیی تەنها لە دەرون چوارچێوەی دیواری كۆمەڵگایەكی جیاوازی شاریدا پێكدەهاتو بڵاوبونەوەی بیروڕای گشتی بونی نەبو، مەگەر بەناو ئەو نەتەوەو خێڵەدا كە لە بازاڕی گشتی شاردا كۆی دەكردنەوە بۆ ئەوەی دەربارەی پرسە گشتیەكانی گفتوگۆ بكەنو بڕیار بدەن. ئەمڕۆكە بە گشتی لەسەر ئەو باوەڕەن كە ئەم لەمپەرە بە پەسەندكردنی سیستەمی حكومەتی دیموكراسی لەناوچوە. بەڵام بۆ شكاندنی تەواوەتی ئەم لەمپەرە پێویست بو سەرەتا بڵاوكراوەكانو رۆژنامەكان بە تیراژی(ئەژمار)ی زۆرەوە لە كۆمەڵگای مرۆییدا دروست ببن، كە دەكرێ بە بەرامبەری راستەقینەی”پنۆكس”و”فورۆم [1]” ناویان لێ ببرێت، هەرچەند بەراوردكردنیانو لێهاتوییان لە هەمو بوارەكانەوە ناگاتە ئەم دوانە.[2]
لە جیهاندا نمونەی ئەو كۆمەڵگایانە زۆر هەن كە لە رژیمی پاشایەتی سەرەڕای ئەوەی هەرێمی گەورەی بەدەستەوە بوە نەیتوانیوە درێژە بە ژیانی خۆی بداتو بە تەواوەتی لێكترازاوەو دابەش بوە بەڵاتانێكی بچوكتر لە ژێر دەسەڵاتدارێتی پاشایەتیە بچوكەكاندا، یان ئەوە بوە بە تەواوەتی لێك جیابونەتەوەو سەربەخۆ بون یان ئەوەی بە تاڵگەێكی زۆر لاواز و باریكەوە ( وەك یەكیەتیە فئودالیەكان) پێكەوە گرێ دراون. ئەم دابەش بونە سیاسییو جوگرافیایە لەوێوە دێ كە مەكینەی هێزی پادشا، لەو روەوە بەرادەی پێویست ئامادەو پرچەك نەبوە نەیدەتوانی فەرمان و دەستورەكانی حكومەتی ناوەند لەو بەشانەی لە وڵاتدا كە دور بون لە پایتەخت، بەرێوە ببات. ئەم حكومەتە بۆ ئەوەی بەهرەمەند بێت لە ملكەچبونی شارۆمەندانو ئەرتەشەكەی، زیاتر پشتی بە وەفاداربونی خوازیارانەیان دەبەست.
هەروەها لەو سەردەمەدا كە بكرێ لە رێگایەوە باج لە خەڵك وەربگیردری و بۆ ئەو هێزانەی سەرف بكرێ كە بۆ ملكەچكردنی ناڕازییەكانی وڵاتێكی گەورە پێویست بو. بەڵام دەبێ بزانین كە لەم دۆخەداو لە دۆخی وێكچوی ئەم دۆخەدا، رادەی ئەو لەمپەرانەی كە لە بەردەم دەسەڵاتێكدا هەیە رەنگە كەم یان زۆر بێت، بەبێ ئەوەی بە تەواوەتی ببێ بە هۆی روخانی حكومەت لێدانە لە كاركردی حكومەت و زۆر زیانبەخشە بۆی، یان ئەوەیە شارۆمەندانی وڵاتت پەنا بباتە هەر جۆرە حكومەتێك كە بكرێ جێگای بگرێتەوە.
ئێمە ئێستا سێ مەرجی بنەڕەتیمان دایە بەرباس كە پێویستە شێوەی حكومەتێك لەگەڵا تایبەتمەندیی ئەو جەماوەرەی كە بڕیارە حكومەت دەسەڵاتدارتیشیان بەسەردا بكات، دابڕێژرێ. ئەگەر لایەنگرانی بۆچونی كە دەكرێ بە( تێوری گەشی سروشتی دامەزاوە سیاسیەكان)The naturalistic chicory of politics) ناوی لێ ببرێ جەخت لەسەر ئەم خاڵە دەكەنەوە كە دەبێ ئەم سێ مەرجە بونی ببێت، ئەگەر مەبەستیان ئەوە بێت هیچ حكومەتێك ناتوانێ لەسەر دەسەڵات بمێنیتەوە مەگەر ئەوەی مەرجی یەكەم و دوهەم و تارادەیەكی زۆریش مەرجی سێهەم جێبەجێ بكات، تیۆرییەكەیان كە بەمە بەرتەسك كراوەتەوە هیچ رەخنەیەكی لەسەر نییە. ئەوەی ئەمانە دەربارەی پێویستیەكانی( بونیادێكی مێژویی بۆ قوتابخانەو دامەزراوە سیاسیەكان یان دەربارەی هاوئاهەنگ بونی ئەو دامەزراوانە) لەگەڵا داب و نەریت و تایبەتمەندییە نەتەوەییەكانو شتی تری لەم چەشنە پێمان دەڵێن، هەمویان لە قۆناغی كۆتایی یان ئەم سێ مەرجە كە لە سەرەوە باسكرا مانا دەدا یان ئەوەیە لە بابەتەكە بە تەواوی دورە. لەم دو رستەو رستەكانی تری لەم چەشنەدا بەرادەیەكی زۆر توێكڵێكی سەنتیمانتاڵی ئامادەیی هەیە كە ناوەكی لۆژیكی بابەتەكەی داپۆشیوە. بەڵام كە بەكردەوە لێكیان دەدەینەوە دەبینین هەمو ئەو شتانەی نەیاران بانگەشەی بۆ دەكەن پێویستی بنەڕەتی سەرهەڵدانی دامەزراوەی سیاسییە، لە راستیدا هیچ نییە جگە لە كۆمەڵێك ئاسانكاری بەكردەوە دەرهاتنی سێ مەرجی سەرەوە. ئەوكاتەی باوەڕو بۆچون و خوەكانی خەڵك رێگا خۆشكەر بو بۆ سەرهەڵدانی رێكخراوێكی سیاسیو كۆمەڵایەتی یان كۆمەڵێك لەم ئۆرگانانە. جگە لەوەی دەكرێ ئاسانتر خەڵك ناچار بكرێ ملكەچی ئەو دامەزراوانە بن، بەڵكو ئاسانتر دەكرێ هەر ئەو خەڵكە فێر بكرێ كە چۆن پاسەوانیان لێ بكەن و بیانپارێزن و چۆن بەكاریانبێنن هەتا ئەنجامی باشتریان لێ بكەوێتەوە.
هەركات یاسا دارێژێ لە كاتی داڕشتنی یاسادا كەڵك لەم خو و عادەتو هەستانە وەرنەگرێ كە رابردوییەكیان هەیە لەناو خەڵكدا، بێگومان توشی هەڵەیەكی گەورە دەبێ، بەڵام زێدەرۆییە ئەگەر پێگەی ئەم شتانە لە خۆڕا ببەینە سەرو بە” مەرجی پێویست” یان بزانین. راستە زۆر ئاسانتر دەكرێ خەڵك ناچار بكرێ كە شتێك كە خوی پێوە گرتوە ئەنجامبدات و ئاسانتر دەتوانێ، بەڵام هەر ئەم خەڵكە دەتوانن كارگەلێك فێربنو ئەنجامی بدەن كە تازەیە بۆیان. بێگومان ناسین یارمەتیدەرێكی گەورەیە، بەڵام كە مرۆڤ بە بەردەوامی لە سەر ئایدیا و بیركردنەوەیەك وتوێژی كردو لێی راما سەرەنجام لەگەڵی ئاشنا دەبێ، هەرچەند لە سەرەتادا هیچ ئاشناییەكی لەو بارەوە نەبوبێت. زۆرن ئەو نمونانەی كە تاكەكانی نەتەوەیەك خوازیاری تاقیكردنەوەی شتە نوێكان بون. ئاستی توانایی نەتەوەیەك بۆ ئەنجامی كارە نوێكان و تواناییان بۆ خۆ سازدان لەگەڵا دۆخی نوێ، سوچێكی تر لە باسەكەیە، هەروەها چۆنیەتییەكە كە لەودا نەتەوە جیاوازەكان و قۆناغە جیاوازەكان شارستانیەت پێكەوە، جیاوازن. ناكرێ تواناییەكانی نەتەوەیەكی تایبەت. بۆ جێبەجێ كردنی مەرجەكانی دەسەڵاتێكی تایبەت، لە چوارچێوەی یاسایەكی گشتی دا باسیان لێوە بكرێ و رێنوێنمان لەم بوارەدا ناساندنی ئەو نەتەوەیە، دادوەریەكی گشتی دەربارەی ئەو نەتەوەو هەروەها ئایندە بینە- هەروەها خاڵێكی تر هەیە كە نابێ لە بیربكرێ: رەنگە نەتەوەیەك ئامادە نەبێ دامەزراوەو رێكخراوە باشەكان پەسەند بكات.بەڵام داگیرسانی ئاگری حەز و ئاوات لە دەرونی وەها نەتەوەیەكدا مەرجی پێویستە بۆ ئامادەكردنیان. پڕوپاگەندە دەربارەی دامەزاروەیەك یان حكومەتێكی تایبەت، خستنەروی بەرژەوەندیو خاڵە پۆزەتیڤەكانیان بۆ جەماوەر خۆی یەكێك لەو شێوەكارانەیە كە بە یارمەتیان دەدات، جگە لە بیركردنەوەی نەتەوەیەك بۆ پەسەندكردن و قبوڵا كردنیٍ وەها حكوومەتێك، بەڵكو بۆ بە كارهێنانیش، دەكرێ پەرەردە بكرێ. ئەم شێوازە زۆربەی جار ئامرازی گەیشتن بە ئامانجە. بۆ وێنە لە پانتایی ژیانی بەرەی رابردو و ئێستادا بۆ ئامادەكردنی خەڵكی ئیتالیا بە مەبەستی كۆ بونەوەیان لە ژێر ئاڵای یەكیەتیو خەبات بۆ بە دەستهێنانی ئازادی، نەتەوە پەرەستانی ئەو وڵاتە چ ئامرازێكی تریان بە دەستەوە بو جگە لە جۆشدانی ئەو خەڵكەی ئازادیان دەویست؟ لە هەمانكاتدا ئەو خەڵكەی وەها ئەركێكی پێویست بەئەستۆ دەگرن نابێ بكەونە ژێر كاریگەری خاڵە باش و پۆزەتیڤەكانی ئەو حكومەتە، كە باسی دەكەن بۆ خەڵك، بەڵكو دەبێ پێشتر دڵنیا بن لە ئاستە ئەخلاقیو عەقڵی و كردەیەكان بۆ بە جوڵە خستنی ئەو حكومەتە و تا ئەو شوێنەی دەكرێ لە باسكردن لەو ئاواتو حەزانەی كە هێشتا نەتەوەیەك توانایی جێبەجێ كردنیانی نییە خۆیان ببوێڕن.
لەوەی تا ئێستا باسمان لێوەكرد بەو ئەنجامە دەگەین لە سنوری ئەم سێ مەرجەدا ( كە پێشتر باسی لێوە كرا) دامەزراوە سیاسیەكان و شێوەكانی جیاوازی حكومەت ئازادانە هەڵدەبژێردرێ. لێكدانەوەی ئەم بابەتە كە باشترین شكڵی حكومەت كامەیە، بە پێچەوانەی بیروڕای كۆمەڵێك كەس، بەلارێدابردنی بیركردنەوە نییە لە رێگای نەخشەیەكی خەیاڵیدا، بەڵكو بەكارهێنانی بیركردنەوەی زانستی مرۆڤە بۆ گەیشتن بە ئامانجێكی گەورەی زانستی، چونكە ناساندنی باشترین دامەزراوە سیاسیەكان بۆ تاكەكانی نەتەوەیەك كە شیاوی قبوڵا كردنی ئەو دامەزراوە سیاسیەن و دەتوانن مەرجەكانی جێبەجێ بكەن یەكێكە لە عاقڵانەترین ئامانجەكان كە دەبێ مرۆڤ بە كردەوە هەوڵی بۆ بدات. هەر رەخنەیەك كە دەكرێ لەم بارەیەوە، واتە دەربارەی پرسی حكومەت، لە ئیدارەو ئامانجەكانی مرۆڤی بگیردرێ، بابەتەكانی تریش دەگرێـتەوە. لە هەمو بوارەكانی چالاكی مرۆڤدا سنورەكانی هێزی ئینسان زۆر بەرتەسكە. ئیرادەی ئینسان تەنها بەكەڵكوەرگرتن لە هێزەكانی سروشت دەتوانێ كارێك ئەنجامبدات و لەم روەوە هێزێ كە دەكرێ بۆ ئەنجامدانی خواستی مرۆڤ بەكار ببرێ دەبێ لە پلەی یەكەمدا بونی ببێت و ئەم هێزانەش وەك دەزانین، بە پێی یاسای دیاریكراوی خۆیان كاردەكەن. ئێمە ناتوانین بەر بەشەپۆلی چۆمەكان بگرین بەڵام لەم زەلیلی و بێ دەسەڵاتیەمان بە هیچ ناگەین كە” ئاشە باییەكان دروستكراوی دەستی مرۆڤ نین بەڵكو روەكن!” لە تەكنیكی سیاسەتیشدا، وەك تەكنیكی میكانیكی، هێزێ كە ماشێن دەخاتە جوڵە دەبێ لە دەرەوە دابین بكرێ. ئێستاكە ئەگەر ئەم هێزە بونی نییە، یان ئەوەی لە ئاستێكدا نییە كە بە سەر لەمپەرەكانی جوڵەی ماشیندا زاڵا بێت، ئامرازە دروستكراوەكانی دەستی مرۆڤ لە كار دەكەوێ. بەڵام ئەم روداوە تایبەت نیە بە تەكنیكی سیاسەت بەڵكو دەربڕینی بێ پەردەو ئاشكرای هیچ مانایەك نادات كە زانستی سیاسەتیش لەگەڵا روبەروی ئەو بەرتەسكیانە دەبێتەوە كە بوارەكانی تری زانست روبەروی دەبێتەوە.
سەرچاوە: كتێبی (درباره آزادی- نوشته جان ستوارت میل- ترجمه جواد شیخ الاسلامی- نشر شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 1338
________________________________________
[1] – (pnyx) كە دەبێ لە( پنۆكس بخوێنرێتەوە) ناوی تەپۆڵكەیەكە كە ئەسینا لە سەردەمی دیمۆكراسی یۆنان كە ونارا. باسەكانی گرێ دراو بە جەنگو ئاشتی و هەڵبژاردنی فەرماندە نیزامییەكان و هتد لەوێ بڕیاریان لە سەر دەدرا. فۆڕۆم ناوی گۆڕەپانێكی گەورە بو لە رۆمی كەونارا كە ناوەندی كۆبونەوە سیاسیەكان بوو.
[2] – نابی لە بیربكرێ ستوارت میل ئەم بابەتەی نزیك بە 136 ساڵ لەمەوپێش نوسیوە، بەڵام ئەمڕۆكە هێزی میدیا گشتییەكان ( رادیو و TV و ئەنتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان) لە بڵاوكراوەكانیش زۆر زۆرترە
