ئا: مستەفا زاهیدی
پێشەكی
رەخنەی ئەدەبی ماركسیستی، لە سەر بنەمای بۆچوونە سیاسی و ئابوورییەكانی فیلسووفی ئاڵمانی كارڵ ماركسە، ماركس لە “ئایدۆلۆژیای ئاڵمانی” و”مانیفێستی كۆمۆنیست”دا كە لە گەڵ فریدریش ئەنگڵس نووسیویەتی، گریمانەیەك دەربارەی مێژوو دێنێتە گۆڕ كە هەلوومەرجی ئابووری و سیاسی و دۆخی كۆمەڵایەتی دیاری دەكات. لە راستیدا ماركس و ئەنگڵس وەڵام دەدەنەوە بەو قەیرانانەی كە سەرهەڵدانی بۆرژوازی دەیانخولقێنن. بۆچوونەكانیان بە شێوەیەكی گونجا، بە تایبەت بۆ لێكدانەوەی شێوەی كاركردی كۆمەڵگا لە دۆخی هەر دەم لە گۆڕاندا بە كار دەهێندرێ.
روانگەی ماتریالیستی بۆ مێژوو:
ماركس و ئەنگڵس بە كەڵك وەرگرتن لە تیۆری دیالكتیكی هێگل كە دەڵێت مێژوو لە شیتەڵ بوونی پاڕادۆكسەكان لە لایەنێكی تایبەت لە واقع دەڕواتە پێش، لێكدانەوەیەكی ماتریالیستی لە مێژوو دەدەن بە دەستەوە كە جەخت دەكاتەوە لە سەر ئانتاگونیسمەكانی ناو كۆمەڵگا. هەر كات كۆمەڵگا شێوەیەكی بەرهەم هێنانی ئاڵۆزتر بە خۆوە دەبینێ، توێژی زیاتر لەناو كۆمەڵگادا سەرهەڵدەدا. هەر بەم بۆنەوە، ئەو ململانێیانەی لەناو توێژو و چینەكاندا هەیە دەبێ بە هۆی گۆڕان لە كۆمەڵگادا. بۆ وێنە، هاتنە ناوەوەی ماشێنە گەورەو زەبەلاحەكان بۆ ناو سیستەمی ئابووری فئۆدالی، دەبێ بە هۆی دابڕانێك لە ناو پێكهاتەی كۆمەڵایەتی ئەو سەردەمدا و دەبێ بە هۆی ئەوەی كۆمەڵگا بەرەو بۆرژوازی هەنگاو بنێت.
گریمانەی ژێرخان و سەرخان
لە لێكدانەوەی دیالكتیكی ماركس بۆ مێژوو، بوونی كۆمەڵایەتی تاك، لە لایەن هێزە سیاسی و ئابوورییەكانەوە دیاری دەكرێ. ماركس دەڵێت :” وشیاری مرۆڤ نییە كە بوونی ئەو دیاری دەكات، بەڵكوو بە پێچەوانەوە، ئەوە بوونی كۆمەڵایەتییە كە وشیاری ئەو دروست دەكات.” كە وایە، ئەو چینە كۆمەڵایەتییەی تاك تێیدا لەدایك دەبێت، دیاریكەری روانگەو بۆچوونەكانییەتی.
لێرەدا ماركس ، ئەم تێگەیشتنە لە دیاری كردن پەرە پێ دەدا و دەیكات بە یەكێك لە چەمكە بونیادییەكانی ماركسیزم. واتە ژێرخان و سەرخان. هەر ئەو سیستەمە ئابووریەی كە سەرخان بونیاد دەنێت، چالاكییە كولتووری و رۆشنبیرییەكانی –وەك فەلسەفە و ئەدەبیات- سەر بە سەرخانن. لە روانگەی ماركسیستییەوە، ژێرخانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگا، دیاری كەری روانگەو ستایلەكانە لە ئەدەبیاتدا، هەر ئەم پێوەندییە لە نێوان ژێرخانی دیاری كەر و سەرخانی دیاری كراودا هەیە كە گرینگترین بابەتی جێگای سەرنجی رەخنەگرانی ماركسیستە.
ئایدۆلۆژیا
لە روانگەی ماركسەوە، لەو روەوە كە ژێرخان سەرخان دیاری دەكات، كە وایە بە ناچاری لایەنگری ئایدۆلۆژیای ژێرخانە. ئایدۆلۆژیاكان، هەمان ئایدیا، بەها و هەستە لە گۆڕانەكانن كە كەسەكان لە رێگایانەوە كۆمەڵگای خۆیان ئەزموون دەكەن و لێی دەگەن. ئایدلۆژی بەها و ئایدیاكانی زاڵ وەك باوەڕە گشتییەكانی كۆمەڵگا دەخاتەڕوو. كە وایە، وا دەكات كەسەكان نەتوانن بە دروستی شێوەی كاركردی راستەقینەی كۆمەڵگا ببینن. ئەدەبیات، وەك بەرهەمێكی كولتووری، جۆری ئایدۆلۆژیایە كە مەشرووعیەت دەدات بە هێزی چینی دەسەڵاتدار. بۆ وێنە لە سەردەی هەژدەیەمدا، ئەدەبیات لەلایەن چینی سەرەوەی كۆمەڵگاوەو بۆ خستەروو و هەروەها گواستنەوەی سیستەمەكانی بەهای زاڵ، بۆ چینەكانی خوارەوە بە كار دەهێنرا.
جۆرج لۆكاچ و رئالیستە سۆسیالیستەكان.
لەناو رەخنەگرانی ماركسیستدا، بۆچوونی جیاواز هەیە سەبارەت بە پێوەندی نێوان ئایدۆلۆژیا و ئەدەب، لەسەردەمی نووسراوەكانی خودی ماركسەوە تا ئێستا، بیردۆزگەلێكی وەك رئالیستە سۆسیالیستەكانی یەكیەتی سۆڤیەت، جۆرج لۆكاچ و لۆیی ئاڵتۆسێر، گۆڕانیان پێك هێناوە لەو چەمكانەدا كە مەبەستی ماركس بوون یان ئەوەیە گەشەیان پێداوە. رئالیستە سۆسیالیستەكان لە سەر ئەو باوەڕەن، چونكە ئایدۆلۆژیا بەشێكە لە سەرخان، دەبێ لە سەرژێرخانی ئابووری كۆمەڵگادا بگونجێ. بە ناچار ئەدەب رەنگدانەوەی ژێرخانی ئابوورییە، ئەدەب تەنها لە چوارچێوەی بەرتەسكی گریمانەی ژێرخان و سەرخاندا دەتوانێ كار بكات. جۆرج لۆكاچ ، وەك رئالیستە سۆسیالیستەكان، لە سەر ئەو باوەڕەیە تەنها فۆڕمەكانی رئالیستی ئەدەبی گێڕانەوە، لە باری هونەری و سیاسییەوە جێگای باوەڕن، بەڵام لۆكاچ و رئالیستەكانی یەكیەتی سۆڤیەت، بۆچوونێكی بەرچاو تەنگانەیان هەیە، ئەوان نەیانتوانیوە لەو راستییە بگەن كە كۆمەڵێك بەرهەم هەن كە دەكەونە دەرەوەی وەها خوێندنەوەیەكی ئەدەبیەوە لە ژێرخان و سەرخان.
پێ ناچێت خودی ماركس و ئەنگڵس وەها روانگەیەكی دۆگمایان بەرامبەر بە ئەدەب هەبووبێت. لە بەرهەمەكانی ئەواندا، ئەدەبیات شتێك نییە كە تەنها رەنگدانەوەی پەسیڤی ژێرخانی ئابووری بێت. هەر چەن ئەوان جەخت لە سەر ئەوە دەكەنەوە ئەدەب خۆی لە خۆیدا ناتوانێ خودی كۆمەڵگا، یان ژێرخانی كۆمەڵگا بگۆڕێ. بەمەشەوە لە سەر ئەو باوەڕە بوون ئەدەب دەتوانێ توخمێكی چالاك بێت لە وەها گۆڕانێكدا.
ئانتۆنی گرامشی
بیرمەندی ئیتالیایی، ئانتۆنی گرامشی، بە هێنانە بەر باسی چەمكی “هێژمۆنی” ئەگەری ئەوەی خولقاند كە خوێندنەوەیەكی سەر لە نوێ بۆ گریمانەی ژێرخان\سەرخان بكرێت. گرامشی لە سەر ئەو باوەڕەیە، ئایدۆلۆژیا بە تەنها ناتوانێ شی كاتەوە خەڵك تا چەن بەها زاڵەكانیان پەسەند كردووە. ئەو وێڕای ژمارەیەكی زۆر لە رەخنەگرانی ماركسیست، دەزانێ گریمانەی ژێرخان\سەرخان دۆگماتر لەوەیە كە بتوانێ باس لەو بەرهەمە كولتوورییانە بكات كە نابن بە هۆی بەهێز بوونی بەها زاڵەكان. لەم روەوە تێگەیشتنی گرامشی لە هێژمۆنی، درێژەدەری چەمكەكانی پاش ئایۆلۆژیایە. هێژمۆنی دەبێ بە هۆی ئەوەی تاك بۆچوون و روانگەی خۆی لە بیر بكا و بەهاكانی چینی زاڵ وەك بەهاكانی خۆی وەربگرێ. بۆ وێنە، رەنگە كەسێك لای وای بێت چوون بۆ زانكۆ، هەندێ جار باش و پێویستە لە هەر ژیانێكدا، ئەمە لە حاڵێكدایە ، ئەم باوەڕە درووستكراوی كۆمەڵگایە. كە وایە ، دەكرێ وەك شتێك چاو لە ئەدەب بكردرێ، كە هەم دەبێ بە هۆی بەهێز بوونی بەهاو نۆرمە زاڵەكان و هەم دەیانباتە ژێر پرسیارەوە. بۆ وێنە، نووسەرانی ژنی چیرۆكە ساندیمانتاڵەكان لە سەدەی نۆزدەیەمدا، شێوازێكی تایبەتی گێڕانەوە بە كار دەهێنن كە دەبێ بە هۆی بە هێز بوونی بەها زاڵەكان، ئەمە لە حاڵێكدایە نووسەرێكی وەك “جین ئاستین” بەشێكی زۆر لەم شێوازانە بۆ بێ هێز كردنی بەهاكانی سیستەمی زاڵ بەكار دەبات.
لۆیی ئاڵتۆسێر
بیرمەندی فەرانسەوی، لۆیی ئاڵتۆسێر، پێوەندی نێوان ئەدەب و ئایدۆلۆژیا ئەداتە بەر باس. ئاڵتۆسێر لە سەر ئەو باوەڕەیە، ئەم پێوەندییە، تێگەیشتنێكیشی لە هێژمۆنی لە گەڵدایە. ئەو لە سەر ئەو باوەڕەیە، ئایدۆلۆژیا و هێژمۆنی، وەك ئەدەبیات، وێنەیەكی كۆپی كراوی واقع دەخەنەڕوو كە مەرج نییە رەنگدانەوەی لە سەدا سەدی هەلوومەرجی ژیانی رۆژانە بێت. كە وایە نە ئەدەب خۆی لە خۆیدا رەنگدانەوەی تەواوی ئایدۆلۆژیایەو نە دەكرێ دایبەزێنن بۆ ئاستی ئایدۆلۆژی. رەنگە بكرێ ئەدەب بخرێتە ناو ئایدۆلۆژیاوە، بەڵام دەشكرێ لە ئایدۆلۆژی دوور كەوێتەوە. بەم شێوەیە خوێنەر ئاگادار دەكاتەوە بەرامبەر بەو ئایدۆلۆژیایەی كە باوەڕی پێیەتی و پشتی پێ بەستووە. بۆ وێنە رەنگە رۆمانێك جیهان بە شێوەیەك وەسف بكات كە ئایدۆلۆژیای زاڵ پەسەند بكات، بەڵام بە هەر حاڵ، وەك بەرهەمێكی گێڕانەوە، ئەم ئایدۆلۆژیانەش دەخاتەڕوو . كە وایە هەمدیسان ناكرێ بڵێین ئەدەب خۆی لە خۆیدا ناتوانێ جیهان بگۆڕێ، بەڵام دەتوانێ دەورێكی كاریگەری ببێ لە وەها گۆڕانێكدا.
چەمكە سەرەكییە ماركسیستییەكان.
هەر چەن رەخنەگرانی ماركسیست، بە شێوەی جیاواز بۆچوونەكانی ماركسیان تەفسیر كردووە، بەمەشەوە، ئەوان سەرجەمیان لە كۆتاییدا، سەرنجیان داوەتە چەند چەمكی گرینگ و سەرەكی ماركسیستی. دیالكتیكی مێژوویی، ئەو باوەڕە كە بوونی كۆمەڵایەتی دیاری كەری وشیارییە، گریمانەی ژێرخان و سەرخان, لە پلەی یەكەمدا، چەمكگەلێكی وەك هێژمۆنی كە لە لایەن ماركسەوە نەهاتوونەتە بەر باس كردن، لە لایەن رەخنەگرانەوە بە كار دەبرێ بۆئەوەی ئەگەری كەڵك وەرگرتنی زیاتر لە چەمكە ماركسیستییەكان بخولقێنن.
ماركسیزم و ئەدەبیات
رەخنەگرانی ماركسیست دەیانهەوێ لە بەرهەمە ئەدەبیەكاندا بە شوێن ناكۆكییەكانەوە بن، چونكە خودی ماركسیزم، لە راستییدا بۆ لێكدانەوەی ئەم ناكۆكی و ململانێیانەی نێوان كۆمەڵگا داڕێژراوە. هەروەها رەخنەگرانی ماركسیست، وەك دیسكۆرسێك كە پێوەندییەكی قووڵی لە گەڵ هێزی كۆمەڵایەتی هەیە چاو لە ئەدەب دەكەن ، كە وایە لێكدانەوەی ئەوان بۆ ئەدەب، پێوەندیدارە لە گەڵ پرسە كۆمەڵایەتییە گەورەكاندا. لەو رووەوە كە ماركسیزم، سیستەمێكی باوەڕییە كە دەتوانرێ بۆ لێكدانەوەی كۆمەڵگا، لە بەرزترین ئاستدا بە كار بهێنرێ، لە كۆتاییدا، بەشێكی لەهەوڵێكی زۆر گەورەتر كە ئامانجەكەی، خستەڕووی كاركردەكانی ناو كۆمەڵگایە.
ماركسیزم و روانگەكانی تر.
رەنگە بكرێ رەخنەی ئەدەبی ماركسیستی وەك پەرچە كردارێك بەرامبەر بەشێكی زۆر لە روانگە وشكەكانی “رەخنەگرانی نوێ” بە كار بهێنرێ. بە پێچەوانەی ئەمانە، كە دەق بە گشتییەتێكی سەربەخۆ دەزانن، دەتوانین لێرەدا ئاماژە بكەین بە بۆچوونی كەسانێكی وەك رۆلان بارت كە باس لە مەرگی نووسەر دەكات و تەنها دەق بە سەنتراڵ دەزانێ، یان باس لە بۆچوونی فۆڕمالیستە رووسییەكان بكەین، ماركسیستەكان بە شێوەیەكی گشتی بەها دەدەن بە ململانێ چارەسەر نەكراوەكانی ناو بەرهەمە ئەدەبییەكان.
هەروەها هەر چەن رەخنەی ماركسیستی كاریگەری بووە لە سەر بونیاد گەراكان و پاش بونیاد گەراكان و هەم كاریگەری لێ وەرگرتوون، بەڵام جیاوازی زۆری لە گەڵ ئەو بۆچوونە رەخنەییانەدا هەیە، بە تایبەت لەو شوێنەدا كە جیا كردنەوەی ئەدەب و زمان لە بەستێنی كۆمەڵایەتی رەت دەكاتەوە. رەخنەی ماركسیستی، رەخنەیەكی ماتریالیستییە، كە وایە خاڵی هاوبەشی زیاتری هەیە لە گەڵ ئەو بۆچوونانەدا كە جەخت لە سەر شێوەی كاركردی ئەدەب دەكەنەوە لە ناو بونیادە كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابوورییەكاندا لە چاو ئەو بۆچوونانەی كە تەنها سەرنج دەدەن بە دەق. رەخنەی ماركسیستی كاریگەری زۆری بووە لە سەر فێمنیسم، مێژوو خوازی نوێ و بەم دواییانەش خوێندنەوە كولتوورییەكان رەخنەی ماركسیستی وەك سیستەمێك كە بە شوێن دال و مەدلوولەكانی ناو كۆمەڵگاوەیە، خاڵی هاوبەشی زۆرە لە گەڵ رەخنەی دەروونشیكاری. لە راستییدا، تا رادەیەكی زۆر دەكرێ بەراوردێك بكەین لە نێوان گریمانەی ماركسیستی ژێرخان\سەرخان و گریمانەی فرۆیدی هەست \نەست.
سەرچاوە: ماركسیسم و نقد ادبی : تری ایگلتون
ترجمە بە فارسی: اكبر معصوم بیگی
نشر دیگر 1383
